Costa Rica, rijk dankzij een spoorlijn

Costa Rica is een klein, maar veelzijdig land in Midden-Amerika. In het hart van de centrale vallei ligt de hoofdstad San José. Van daaruit kijkt men uit over een tropisch paradijs, dat echter pas toegankelijk werd na de aanleg van een spoorlijn. Sindsdien is het ‘Atlantisch Station’ van San José de toegangspoort tot het oosten van het land, van waaruit de trein door de jungle richting de Caraïbische Zee rijdt. Rond dit station hangt echter een vreemd verhaal, dat begon met een uiterst lucratieve vondst van een zakenman.

Halverwege de negentiende eeuw ontstond in Costa Rica het verlangen om het land te moderniseren en aan te laten sluiten bij de ontwikkelingen in de Westerse Wereld. En moderniteit betekende in die dagen de aanleg van een spoorwegnet. Costa Rica wilde zich op die manier in het mondiale economische systeem voegen, investeringskapitaal aantrekken, maar vooral een nationale identiteit verwerven. De geografische gesteldheid van het land leende zich hier echter allesbehalve voor, wat wel bleek uit het feit dat het bestaande wegennet zeer beperkt van omvang was.

Voor de export van koffie was een betere verbinding naar de Atlantische zijde van het land ondertussen een dringende noodzaak geworden, omdat voor dit product Europa de belangrijkste afzetmarkt was. De oude muilezelpaden volstonden eenvoudigweg niet meer voor het transport naar de haven van Puerto Limón. De eerste kilometers spoorlijn lagen er overigens al sinds 1854, maar de grote werkzaamheden begonnen pas in 1871 op initiatief van president Tomás Guardia Gutièrrez (1831-1882). Toen twee jaar later de volgende tachtig kilometer gereed waren, hadden echter al vierduizend arbeiders het leven verloren door ongevallen en ziekte. En nog eens twee jaar later kon de Costa-Ricaanse regering als gevolg van een beurscrash het infrastructuurproject niet meer financieren.

Er waren wijzigingen opgetreden in de trajectkeuze, er hadden protestdemonstraties plaats gevonden en er was sprake van sabotage door de uitgebuite arbeiders vanwege de arbeidsomstandigheden, die veel slechter waren dan hen aanvankelijk was voorgespiegeld. Kortom, vanwege klimatologische omstandigheden, financiële tegenvallers en menselijke factoren begon het project grote vertraging op te lopen. Juist op dat moment trad de Amerikaan Minor Cooper Keith (1848-1929) naar voren, neef van de leidinggevende spoorwegingenieur Henry Meiggs (1811-1877) en nog maar drieëntwintig jaar oud. Hij begon op allerlei manieren geld bij elkaar te sprokkelen om de zaak weer vlot te trekken. Zo verschafte hij zich toegang tot de rijke bovenlaag van de Costa-Ricaanse samenleving en huwde in 1883 de dochter van de voormalige president. In ruil voor zijn inspanningen ontving hij het exclusieve gebruiksrecht van de spoorlijn voor een periode van maar liefst negenennegentig jaar. Daarnaast was het Minor Cooper Keith gelukt om acht procent van het Costa-Ricaanse landbouwoppervlak in handen te krijgen en concessies te verwerven voor nieuwe agrarische ondernemingen.

Bananen

Velen dachten dat hij enkel de percelen langs de spoorlijn onder controle wilde krijgen, maar in werkelijkheid kocht hij gronden in heel het land. Hij kon deze landbouwgronden belastingvrij exploiteren met behulp van onderbetaalde Chinese contractarbeiders. Vanuit de Franse Antillen had hij bananenbomen laten aanvoeren die hij langs de spoorlijn liet aanplanten. Deze vrucht was tot dan toe alleen in het Caraïbisch gebied bekend. In sommige delen van het land groeide dit gewas erg snel en werd het in eerste instantie aangeplant om de koffiestruiken van schaduw te voorzien. Omdat de spoorlijn nu eenmaal voor exportdoeleinden was aangelegd besloot Minor Cooper Keith om dit niet alleen met koffie, maar ook met bananen te gaan doen. Het bleek namelijk een voedzame vrucht te zijn, die eenvoudig te consumeren was en niet gekookt hoefde te worden. Minor Cooper Keith had voor dit product niet de Europese, maar juist de Amerikaanse markt op het oog en daarom ging hij op zoek naar een partnerbedrijf om er voet aan te grond te krijgen. In 1899 was het zo ver en fuseerde zijn exportmaatschappij met een concurrerende onderneming uit Boston. Uit dat verstandshuwelijk kwam de United Fruit Company voort.

Het bedrijf beschikte over een groot netwerk van filialen en veel ervaring in verkoopreclame, waardoor het er in slaagde om de Amerikaanse huisvrouwen ervan te overtuigen dat de banaan een superieur voedingsmiddel was voor het hele gezin. Daarmee kwam een einde aan het vooroordeel dat alleen ongeciviliseerde mensen deze vrucht zouden eten. Al deze inspanningen wierpen hun vruchten af want kort na 1900 was de United Fruit Company wereldwijd de producent van bananen. De onderneming beleefde hoogtijdagen en zag in de loop van vorige eeuw haar afzet op vrijwel alle markten over de gehele wereld stijgen. Zo ontstond langzamerhand een monopoliepositie die in 1993 tot een gerechtelijke uitspraak in de VS leidde en het bedrijf tot een herstructurering dwong. Journalisten gingen speuren in de bedrijfsarchieven en kwamen er achter dat de United Fruit Company op illegale wijze in het bezit van landbouwgronden was gekomen en fruit op milieuschadelijke wijze had verbouwd door de inzet van talrijke insecticiden die schadelijk waren voor de vruchten, de arbeiders en het milieu.

Ongekroonde koning

Toen Minor Cooper Keith in 1929 stierf was hij multimiljonair en werd hij de ongekroonde koning van Midden-Amerika genoemd. Ook na zijn overlijden floreerde zijn zakenimperium in de Caraïben. De onderneming ging echter weinig scrupuleus te werk, bracht regeringen ten val en trok achter de coulissen aan de touwtjes. Zo deinsde de United Fruit Company niet terug voor staatsgrepen, prijsafspraken en bloedbaden onder stakende arbeiders. En op die manier stond het aan de basis van een uitdrukking die nog altijd gebruikt wordt ter aanduiding van een corrupte regering die als een gewillig apparaat dient voor grote ondernemingen: een bananenrepubliek.