In Bulgarije is het temmen en trainen van dansberen een traditie die in zigeunerfamilies van generatie op generatie overgaat. Maar sinds de toetreding van Bulgarije tot de EU is het hebben van dansberen verboden. In het literaire non-fictiewerk Dansende beren. Heimwee naar het communisme beschrijft journalist Witold Szablowski hoe de beren worden afgenomen van hun zigeunerbazen, en wat dat doet met mens en dier.
De zigeunerfamilies
Al snel voelt de lezer (enige) sympathie voor de zigeunerfamilies. Uit de gesprekken tussen Szablowski en de berentemmers blijkt dat zij, met het verlies van hun beer, ook hun inkomstenbron, hun eeuwenoude traditie én hun manier van leven verliezen. Sommige families waren zó gehecht aan hun dansbeer dat de beer, zelfs in tijden van schaarste, kon rekenen op de beste stukken brood. Het verlies van de beer voelde voor die families hetzelfde als het verdrietige verlies van een geliefd familielid.
Maar Szablowski laat natuurlijk ook de andere kant van de medaille zien. Om de beren braaf, meegaand en onder de duim te houden, werden de dieren al van jongs af aan mishandeld. Zo werden hun tanden uit hun bek geslagen en een metalen ring door hun neus – het gevoeligste lichaamsdeel van een beer – gehamerd. Hun dierlijke instinct werd verder afgestompt door wodka en mierzoete snoepjes. Door aan een geschakelde ketting te trekken, die aan de ring vastzit, dwongen de zigeuners hun beren om te dansen en andere trucjes uit te voeren. Een unieke en licht komische aanblik voor toeristen, die de berentemmer, als beloning, graag wat geld toeschoven.
Vier Voeters in de EU
In 2007 trad Bulgarije toe tot de EU. Niet lang daarna werd in Bulgarije het verbod op het houden van dansberen van kracht. Dierenrechtenactivisten van Vier Voeters, een ngo met financiële steun van (West-)Europese politici, acteurs en andere filantropen, stelden alles in het werk om de berentemmerfamilies hun beren afhandig te maken. Zodra de activisten erin slaagden – vaak in ruil voor een forse geldsom voor de voormalig eigenaar – de beer te bevrijden, kwam het dier terecht in een ruim opgezet, door de EU-gefinancierd reservaat. Daar ontmoette hij enkele tientallen, eveneens bevrijde dansberen.
De zigeuners gebruikten de afkoopsom om zich te laten omscholen tot vrachtwagenchauffeur, hun gezin een tijdlang te onderhouden of om drank te kopen. En een enkeling kocht – jawel – een nieuwe dansbeer.
Het dansberenpark in Belitsa
Het dansberenpark in Belitsa is een boomrijke plek, waarin de natuurlijke habitat van de beren met grote precisie is gereconstrueerd. De beren kunnen daar van hun herwonnen ‘vrijheid’ genieten. Tot op zekere hoogte althans, want rondom het reservaat staat een metershoge, elektrische afrastering. Zo kunnen de beren niet de wilde natuur in. Dat hek is noodzakelijk, vertelt de directeur van het dansberenpark aan Szablowksi, want de beren moeten stapsgewijs wennen aan hun nieuwe omgeving. Als je de beren in één keer de volledige vrijheid zou gunnen, zouden ze dat niet overleven, meent de directeur.
Stapsgewijs de vrijheid proeven
Na aankomst in het reservaat worden de beren eerst verlost van hun neusring. Voor de beren is dat een vreemde gewaarwording: vaak wrijven de beren dagenlang met hun poten over hun snuit – compleet verrast over het verdwijnen van de metalen ring. Vervolgens worden de voormalige dansberen door een dierenarts en een tandarts onderzocht. Bij vrijwel alle berenpatiënten concluderen de medici dat de liters wodka hevige schade aan de organen hebben aangericht. Het dieet van de beren wordt daarom beetje bij beetje aangepast: steeds minder alcohol en suiker, steeds meer vruchten en noten.
Dierlijke instincten
Na verloop van tijd borrelen de dierlijke instincten weer naar boven: de beren paren met elkaar – ook al blijft dat zonder resultaat. De dieren zijn immers bij binnenkomst gesteriliseerd, omdat ze toch niet voor hun nageslacht zouden kunnen zorgen.
Ook voelen de beren de natuurlijke drang om – voor het eerst in hun leven – een winterslaap te houden. Maar ook daarvan weten de beren niet goed hoe dat moet. Daarom bouwt het personeel van het reservaat primitieve hutjes, in plaats van de goed beschutte kuilen die beren normaliter graven, en houden de diëtisten de opgebouwde vetreserves van de beren nauwkeurig in de gaten.
Na enkele maanden zijn de beren weer redelijk gewend aan hun ‘vrijheid’. Maar zelfs dan zijn ze niet losgeknipt van hun verleden, vertelt een personeelslid van het reservaat. Het gebeurt wel eens, zegt hij, dat een beer een bepaalde, bekende geur opsnuift, zoals van het parfum van zijn voormalige eigenaar of van een snoepje dat hij altijd kreeg, en plots weer op zijn achterpoten gaat staan dansen.
Mensen zijn net dansberen
In het tweede deel van het boek maakt Szablowski een journalistieke reis langs (voormalig) communistische landen. Hij bezoekt Cuba, waar de dood van Fidel Castro wisselende gevoelens bij de bevolking oproept; Estland, waar talloze Russische Esten (of Estse Russen?) wonen en voor spanning zorgen; Albanië waar na de dood van dictator Enver Hoxha de honderdduizenden betonnen bunkers worden afgebroken; en hij bezoekt Servië, waar de auteur een toeristische rondleiding krijgt langs plaatsen waar massamoordenaar Radovan Karadžić zich heimelijk had verstopt.
Slot
Szablowksi’s verhalen zijn licht en bij vlagen humoristisch, maar tegelijkertijd confronterend en direct. De bevrijding van de beren is een rake en originele metafoor voor de ‘bevrijding’ van het communisme. Kortom, in Dansende Beren. Heimwee naar het communisme schetst Szablowksi een bijzonder, tragikomisch portret van het postcommunistische Oost-Europa.
Boek: Dansende beren – Heimwee naar het communisme
