Delpher.nl: goudmijn voor historische informatie

Met één muisklik toegang tot dertig miljoen gedigitaliseerde pagina’s! Ze zijn te vinden in meer dan 90.000 boeken, ruim één miljoen kranten en ongeveer 1,5 miljoen pagina’s in Nederlandse tijdschriften uit de zventiende tot de twintigste eeuw. Dat is sinds woensdag mogelijk met Delpher.nl, een zoekmachine naar historische informatie die ontwikkeld is door de Koninklijke Bibliotheek, in samenwerking met het Meertens-Instituut en de universiteitsbibliotheken van Amsterdam (UvA), Groningen, Leiden en Utrecht.

Delpher is het centrale toegangspunt tot Nederlandse historische teksten in de digitale collecties van een groot aantal wetenschappelijke instellingen, bibliotheken en erfgoedinstellingen. Delpher noemt zichzelf een ‘goudmijn voor iedereen met een behoefte aan relevante informatie voor onderzoek’.

Een groot deel van de mogelijkheden bestond al via de website kb.nl van de Koninklijke Bibliotheek, met toegang tot historische kranten, boeken uit de periode 1700-1870 en tijdschriften tussen 1850 en 1940, en vaak ook bij de afzonderlijke instituten. Door de samenwerking met universiteiten en andere instellingen wordt daar nu een dimensie aan toegevoegd. En het is de bedoeling dat de beschikbare informatie nog aanzienlijk wordt uitgebreid.

Hitler

Een weekje spelen met de mogelijkheden van Delpher maakt duidelijk dat die hun beperkingen en gebruiksaanwijzing hebben. Een volstrekt willekeurige eerste zoekopdracht naar ‘Hitler’ leerde dat de boeken-basiscollectie 0 boeken telde en de Googlecollectie 330 (straks uitleg over het verschil).

Die uitslag was opmerkelijk: Google Books digitaliseert, om copyrightproblemen te voorkomen, boeken die verschenen tot 1870, en Adolf Hitler werd in 1889 geboren. In alle gevallen bleek de computer bijziend en dat leverde alleen maar verbasterde resultaten op: Ritter, Hiller, Miller, Liber en andere variaties, en ook geen oudere naamgenoten.

De 22 krantenartikelen met ‘Hitler’ uit de achttiende en 108 uit de negentiende eeuw konden dus worden genegeerd. In de twintigste eeuw zijn het er ruim 233.000, en die kunnen op de website worden uitgesplitst in ruim 91.000 landelijke, meer dan 98.000 regionale en 37.000 artikelen in de Nederlands-Indische pers, en ook nog publicaties in Suriname en de Nederlandse Antillen. Dat zijn nog steeds enorme aantallen, maar daarna kan verder worden geselecteerd op artikelen, onderschriften bij illustraties, advertenties en familieberichten. Bij de laatste dook een advertentie op:

Verloofd: Jopie uit Hillegom en Heini uit Rüdesheim am Rhein ‘op 30 Zaaimaand 1938, Hou Zee, Heil Hitler’.

De eenentwintigste eeuw telt zes artikelen met ‘Hitler’. Die zijn allemaal gedateerd 1-1-2009, maar betreffen pagina’s uit Het Joodsche Weekblad van 1941-43; in 1979 gebundeld in een ‘volledige uitgave’. Die blijkt dus volledig beschikbaar. Maar het maakt ook duidelijk dat veelbelovende eerste resultaten bij een zoekwoord geen overdreven verwachtingen moeten wekken en dat de datering niet altijd klopt. Het is computerwerk.

Enorme mogelijkheden

De digitale boekengrens van circa 1870 bij Delpher.nl heeft dus zijn beperkingen, of betekent een goudmijn voor wie iets vòòr die periode zoekt, omdat dan vaak de originele werken digitaal beschikbaar zijn. Zelfs de auto moest toen nog worden uitgevonden, de vader van Geert Mak was nog niet geboren en in de twintigste eeuw volgden twee vernietigende oorlogen, die inmiddels in tienduizenden boeken werden beschreven – maar Delpher vindt ze niet.

De meeste boeken na 1870 zijn alleen in de boekwinkel, de bibliotheek of antiquarisch verkrijgbaar, en vaak helemaal niet (Google Books geeft wel aan waar ze mogelijk te vinden zijn). Daar staat tegenover dat tegenwoordig veel actuele wetenschappelijke informatie op internet wordt gepubliceerd.

Bovendien zoekt Delpher in tachtig tijdschriften uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw, met samen 1,5 miljoen pagina’s. Ook die collectie zal de komende tijd nog groeien.

De zoekmachine van Delpher (waar komt die naam toch vandaan?) is inderdaad een goudmijn voor iedereen die historische informatie zoekt. Van wetenschapper tot vrijetijdshistoricus, van student tot journalist, van stamboomonderzoeker tot trendwatcher. Het recente verleden komt in de gedigitaliseerde kranten en tijdschriften uitvoerig aan de orde.

Familieverleden

Een voor de hand liggende toepassing is het graven in het familieverleden. Net zoals tegenwoordig iedereen sporen nalaat via het internet waren het vroeger vooral de kranten, waar familieberichten verschenen of berichten over ander lief of leed. Meestal het laatste.

Aanleiding voor een zoektocht op de eigen familienaam. Sinds de oudste vermelding in 1660, die bekend is uit stamboomonderzoek, zijn alle Horlings’en familie van elkaar; als je Jansen of Visser heet wordt dat moeilijker. Het onderzoek leverde vooral veel familieberichten en examenuitslagen op (en geen enkele boef).

In 1903 werden twee paarden van Horlings in een weiland in Nieuwe Pekela door de bliksem gedood. In 1909 vloog, ’tijdens een vliegenden storm uit het Oosten’, de boerderij van een ander familielid in brand. Twee varkens verbrandden en het vuur sloeg over naar de belendende percelen, maar de brandweer wist ‘een groote ramp te voorkomen‘. Maar toch: ‘Vier gezinnen zijn zonder dak en het moeielijke voor hen is dat geen enkele woning disponibel is, zoodat ze bij vrienden en kennissen ondergebracht moeten worden’. Bovendien bleek ‘de inboedel van de wed. Hardebeek niet verzekerd’.

In 1914 verdronk een vierjarig achter-achter-achterneefje bij zijn oom in een put. In 1928 brak bij een kunstmest- en kolenhandel van een aanverwant een staking uit, die als geëindigd werd beschouwd omdat de arbeiders onder de oude voorwaarden weer aan het werk waren gegaan. En in 1969 trad een andere Horlings op als leider van een staking bij een steenfabriek met onbekende afloop. Verschillende familieleden overleden als gevolg van verkeersongelukken. Geen van deze gebeurtenissen was me ‘bij overlevering’ bekend.

De weekbladen bevatten maar liefst 36 vermeldingen van ‘Horlings’. Maar die stonden bijna allemaal in ‘Het (rijk met sigaretten- en sigarenadvertenties geïllustreerde) Sportblad’. Het waren lijstjes met voetbalwedstrijden die in de jaren 1923-26 door scheidsrechter H. Horlings werden gefloten. Op zondag, en dat is wel uitzonderlijk, omdat zeker toen de Dag des Heeren voor het overgrote deel van de rest van de familie heilig was, en men zich van arbeid, en zeker ontspanning, diende te onthouden. En in 1937 wijzigde de Veenkoloniale Kunstmesthandel v.h. A. Horlings en Zonen in Groningen zijn statuten.

Twee boekencollecties

Het boekenaanbod van Delpher telt twee collecties: een basiscollectie en een Googlecollectie. De basiscollectie is voortgekomen uit landelijke digitaliseringsprojecten als Early Dutch Books Online en Metamorfoze (links zijn te vinden op de Delpher-website). De basiscollectie betreft nu ruim twee miljoen pagina’s in 11.000 boeken uit de periode 1781-1800 maar zal op termijn worden uitgebreid met andere gedigitaliseerde collecties tot 1940. Uiteindelijk zullen alle gedigitaliseerde boeken worden geïntegreerd tot één digitale boekencollectie.

De Googlecollectie is te danken aan een samenwerkingsproject tussen KB en Google om 160.000 auteursrechtenvrije KB-boeken uit de periode 1700 – 1870 te digitaliseren. De collectie wordt nog steeds aangevuld, want het project is nog niet afgerond.

De Googlecollectie wordt aangeboden met beperkter functies en in lagere kwaliteit dan de scans in de basiscollectie. Wat dat betekent moet de praktijk uitwijzen. Maar veel bezwaren kunnen worden ondervangen door de boeken bij Google Books zelf te raadplegen. Dat biedt bovendien een overzicht van actueler (inter)nationale publicaties, al zijn die (meestal) niet gedigitaliseerd.

Een zoekopdracht via Delpher levert een lange lijst resultaten op. Met een klik op het betreffende boek kan het zoekwoord – als met een gele viltstift aangestipt – in de tekst eenvoudig worden teruggevonden, maar ook kan door het hele boek worden gebladerd. Met een klik op ‘volgend resultaat’ komt een ander boek tevoorschijn. Ook is het mogelijk om voor eigen gebruik een pdf van het boek te downloaden.

Zoekwoord: ‘Willem VI’

Deze maand is het 200 jaar geleden dat prins Willem VI terugkwam in Scheveningen. Hij was in 1795 naar Engeland vertrokken, samen met stadhouder Willem V, zijn verguisde vader. Eigenlijk was hij in de vergetelheid geraakt, totdat vroede vaderen in het inmiddels door Frankrijk bezette Holland bedachten dat er, bij het wegvallen van de Franse almacht, maar één mogelijkheid was om de natie te redden: de terugkomst van Oranje. Dat gebeurde op 30 november 1813 en Willem VI werd twee dagen later Willem I, soeverein vorst van de Nederlanden.

Om inzicht te krijgen in de mogelijkheden van Delpher koos ik dus als zoekwoord

‘Willem VI’

Delpher gaf bijna 3.000 boeken als resulaat, 91.175 krantenarikelen, 8.287 tijdschriften. Ze gingen meestal over graaf Willem VI van Holland (1365-1417). Bovendien waren er 227 radiobulletins (zie hierna). Dat laatste intrigeerde. Actuele ANP-berichten over Willem VI? De bulletins bleken echter voornamelijk uitslagen te bevatten van de Tilburgse voetbalvereninging Willem II, in de eerste dan wel de ere-diVIsie.

Aanleiding genoeg om de zoekterm te verduidelijken:

‘Willem VI’ 1813

Dat leverde 41 boeken op, 132 krantenartikelen en 28 citaten in tijdschriften. Jacob van Lennep vertelt in 1861 dat zijn grootvader in de Franse tijd op een geheime plaats een afbeelding had hangen van Willem VI in mantel met ster, met de tekst:

De mantel teekent den bewolkten luister;
Oranjes ster alleen blinkt door het duister
Voor ’t oog der hoop stroomt in ’t verschiet de zee,
En Holland in het hart verzoet al ’t wee

En Groen van Prinsterer stelde in 1863, bij de vijftigste verjaardag van het Koninkrijk, vast:

… Hetgeen onze Vaderen, tijdens de Republiek, hebben gewild, toen zij in een eenhoofdig gezag, onder het bestuur van het Huis van Oranje, een waarborg tegen elk soort van aamatiging hebben gezocht. Hetgeen men in 1813 heeft verlangd toen men (…) menige nationale instelling teruggewenscht heeft. Hetgeen de onvergetelijke Kemper heeft gewild toen hij, door een meesterlijke greep in de behoefte des tijds, geen Willem VI als Stadhouder, maar Willem I als Souverein Vorst uitroepen deed.

De geschiedschrijving over ‘De Omwenteling van 1813’ bleek trouwens niet onomstreden, anders was er in 1869 niet een boek geschreven tegen de manier waarop de veelgeprezen historicus dr. R. Fruin, hoogleeraar te Leiden de rol van Gijsbert Karel van Hogendorp en Leopold van Limburg Stirum had omschreven.

Soms duikt Willem VI op in een geschiedenisverhaal over de Franse tijd. Maar het overgrote deel van de 132 dagbladartikelen over Willem VI handelt niet over de prins, maar over de feesten ter herdenking van de landing in 1813. Die stonden elke 25 jaar op de agenda en bereikten in 1913 een hoogtepunt. Honderd jaar geleden legde ‘Prins Willem VI’ aan aan de IJselkade in Zutphen, waar hij ‘werd ontvangen door de hoofdpersonen die in Scheveningen aanwezig waren’; een toneelstukje. En in Utrecht bestond zelfs een bevrijdingsdag die was gewijd aan de Kozakken, die de stad in 1813 ontzetten.

Radiobulletins

Een ‘vreemde eend in de bijt’ zijn de 1,8 miljoen losse vellen radiobulletins uit het archief van het ANP. Het materiaal dateert van 1937 – toen de nieuwsbulletins voor het eerst op de Nederlandse radio te beluisteren waren – tot 1989, het jaar waarin de ANP-bulletins voor het eerst digitaal werden opgesteld.

Het leek me interessant om daartussen te zoeken naar de aantekeningen van 9 tot 11 mei 1940, toen de Tweede Wereldoorlog voor Nederland begon: wat werd toen omgeroepen en welke voorbereide teksten werden toch maar niet uitgesproken? Die teksten behoren echter niet tot de collectie. ‘Materiaal uit het begin van de jaren 40, tot het moment waarop de radio-uitzendingen op last van de bezetter gestaakt werden, bevindt zich bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam en het ANP’, aldus Delpher. Wat niet wegneemt dat van andere episoden, zoals bijvoorbeeld de Watersnoodsramp van 1953, genoeg interessant materiaal is te vinden.

Het materiaal werd ontdekt toen een villa, waar ooit de Radionieuwsdienst ANP was gevestigd, werd leeggehaald. In de kelder van dit pand bevond zich een reusachtige hoeveelheid uitgetypte teksten van radionieuwsbulletins. Op initiatief van de KB is in 2006 besloten het historische materiaal te digitaliseren en online beschikbaar te stellen.

Ambitieuze plannen

Delpher verwacht uit te groeien tot ‘hét Nederlandse toegangspunt voor gedigitaliseerde collecties’. Dan is het niet meer nodig om een ronde langs verschillende instituten te maken waar ook digitaal materiaal beschikbaar is, in de hoop daar een flard informatie van te kunnen gebruiken voor bijvoorbeeld een achtergrondverhaal.

Delpher valt onder de verantwoordelijkheid van de Koninklijke Bibliotheek. De KB heeft de ambitie om alle Nederlandse boeken, kranten en tijdschriften vanaf 1470 te digitaliseren. Ze heeft als publieke taak om die informatie te bewaren, conserveren en toegankelijk te maken. Via digitalisering wil de KB zo veel mogelijk mensen toegang geven tot de bronnen van hun eigen recente of verre verleden.

Kranten en tijdschriften bijvoorbeeld zijn voor een breed publiek interessant. Ze vormen een belangrijke bron voor onderzoek naar het functioneren van de politiek en de economie, opvattingen over kunst, literatuur en wetenschap, maar ook het gebruik van de Nederlandse taal. Vaak zijn ze moeilijk toegankelijk en/of op slecht papier gedrukt, dat verpulvert als je er met een vinger naar wijst. Digitalisering maakt nu brede toegang mogelijk. De informatie komt beschikbaar in de vorm waarin ze toen verscheen en is bovendien op trefwoord doorzoekbaar.

Delpher is nu nog niet geoptimaliseerd en getest voor het gebruik op mobiele apparaten zoals telefoons of tablets, maar daar wordt aan gewerkt. Daarnaast zullen er in de loop der tijd steeds meer geavanceerde functionaliteiten worden toegevoegd, onder andere voor het zoeken, vinden en opslaan van resultaten. De komende jaren zal de omvang van het aanbod in Delpher bijna verdubbelen van 30 miljoen tot 50 miljoen pagina’s.

Het materiaal van Delpher kan in principe vrij worden gebruikt voor privé-toepassingen en eigen onderzoek, al gelden wel gebruiksvoorwaarden. Meer informatie is te vinden op de website van Delpher. Een uitvoerige Vraag- en Antwoordrubriek maakt nog meer duidelijk. Wat Delpher voor uw eigen onderzoek betekent moet de praktijk uitwijzen.