De zeventiende-eeuwse Nederlandse rechtsgeleerde Hugo de Groot lijkt weinig te maken te hebben met de Russische advocaat en politieke activist Aleksej Navalny uit onze eigen tijd. Beide personen spelen echter een belangrijke rol in de tijdelijke expositie Monddood die sinds maart in Slot Loevestein te bezichtigen is.
Op een wat druilerige voorjaarsdag in de voorjaarsvakantie is Rijksmuseum Slot Loevestein in het Gelderse Poederoijen een trekpleister voor jonge gezinnen. Kinderen hoeven zich hier niet te vervelen. Zij kunnen spelen met een kanon, steltlopen, het slot verkennen en nog veel meer. Ongeveer vierhonderd jaar geleden was er op deze plek van dergelijk vertier geen sprake. Het kasteel fungeerde toen als staatsgevangenis van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De bekendste gevangene was rechtsgeleerde en schrijver Hugo de Groot, wiens ontsnapping in een boekenkist op 22 maart 1621 legendarisch is. Dit verleden maakt het slot een toepasselijke plek voor de huidige expositie.
Gevangenschap en ontsnapping
Die tentoonstelling is ingericht in enkele kamers in het kasteel en kwam met medewerking van mensenrechtenorganisatie Amnesty International tot stand. De route begint in de ruimte waar Hugo de Groot gevangen zat. Hij werd in 1618 binnen de dikke muren van het kasteel opgesloten. Een godsdienstconflict lag ten grondslag aan zijn vrijheidsberoving. In de strijd tussen de vrijzinnig-liberale remonstranten en de calvinistische contraremonstranten stond de geleerde aan de kant van eerstgenoemden. Stadhouder prins Maurits daarentegen, de zoon van Willem van Oranje, koos partij voor de tegenpartij die onder de bevolking de meerderheid vormde. Hij veroordeelde raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt, die de remonstranten steunde, ter dood en liet anderen, onder wie Hugo de Groot, gevangen zetten in Loevestein. Daarmee ging hij in tegen de ideeën van zijn vader, die juist een voorvechter was geweest van vrijheid van godsdienst.
Hugo de Groot vluchtte na zijn spectaculaire ontsnapping naar Parijs waar hij zijn schrijversbestaan voortzette. In 1625 verscheen zijn beroemdste werk De iure belli ac pacis (Over het recht van oorlog en vrede). Met dit boek vestigde hij zijn reputatie als grondlegger van het internationaal humanitair recht. In de expositiekrant lezen we:
“Met zijn werk legt Hugo de Groot de basis voor het internationaal recht zoals we dat kennen. Met zijn gedachtengoed heeft Hugo daardoor de wereld veranderd. Hij beschrijft bijvoorbeeld wanneer een staat een andere staat de oorlog mag verklaren en welke middelen in de strijd toegestaan zijn. Amnesty bouwt op het gebied van mensenrechten voort op het werk van Hugo.”
In de volgende zaal zijn ‘cellen’ ingericht die je kunt betreden en waarin je kunt luisteren naar de verhalen van verschillende politieke gevangenen, uit heden en verleden. In de eerste cel gaat het over de Loevesteinse factie, ofwel de zes Hollandse Statenleden die hier in 1650 kortstondig gevangen in opdracht van stadhouder Willem II zaten. Ze hadden diens toorn gewekt omdat ze streefden naar een zuiver republikeinse staatsvorm. Eén van de gevangenen was Jacob de Witt, burgemeester van Dordrecht en vader van Johan en Cornelis de Witt, die beiden op 20 augustus 1672 in Den Haag door orangisten zouden worden gelyncht.
Het is een forse stap in de tijd naar de politieke gevangenen aan wie de overige cellen zijn gewijd. Twee ervan leven niet meer. De Chinese mensenrechtenactivist en Nobelprijswinnaar Liu Xiabo stierf in 2017 in Chinese gevangenschap. De West-Papoease vrijheidsstrijder Filep Karma kwam in 2015 in Indonesië vrij na vijftien jaar gevangenschap en verdronk in 2022 tijdens het duiken.
Eenennegentig dagen bracht Navalny hier door in een isoleercel, die bekend staat als ShIZO, een afkorting van het Russische htrafnoy izolyator. Een door zijn broer Oleg gemaakte replica van deze spartaans ingerichte cel is tot 6 mei te bezichtigen op de vesting van Slot Loevestein. De ruimte is slechts ingericht met een wasbak, krukje, opklapbed en hurktoilet. Aan de muur hangen drie a4-tjes met het dagprogramma, dat begint om 5 uur en eindigt om 21 uur. Aan welke uitputtende verhoren en andere kwellingen de Rus blootstaat blijft hierop onvermeld.
Amnesty
In het kasteel is ook nog een kamer gewijd aan het werk van Amnesty International. Aan het plafond hangen diverse spandoeken die ooit zijn gebruikt door de in 1961 opgerichte organisatie. “Een eigen mening, dan mag je in sommige landen meteen op kamers” is een van de pakkende kreten die hierop prijken. Op de muur wordt ook een citaat van Aleksej Navalny geprojecteerd, waarvan hij de eerste regel baseerde op een citaat dat in vergelijkbare woorden in 1867 werd uitgesproken door de Engelse filosoof John Stuart Mill (1806-1873):
“The only thing necessary for the triumph of evil is for good people to do nothing… so don’t do nothing!”
Een boodschap die Amnesty in de expositie mee wil geven is dat actievoeren zin heeft. Uit de expositiekrant:
Het in een afzonderlijke kasteelruimte opgestelde kunstwerk ‘Empty chair’ van Maarten Baas sluit aan bij het verhaal van Liu Xiabo. De Nederlandse kunstenaar ontwierp de stoel voor Amnesty International om de Chinese Nobelprijswinnaar te eren. De lege stoel staat symbool voor het feit dat Liu Xiabo de uitreiking van de prijs in 2010 niet kon bijwonen omdat de Chinese overheid hem gevangen hield.
Indringend beeld
De tentoonstelling Monddood is bescheiden van opzet en had meer voorbeelden van politieke gevangenen kunnen belichten. Zo ontbreekt het verhaal van Nelson Mandela, die toch wel gezien kan worden als een van de bekendste politieke gevangene van de recente tijd. Desondanks wordt een overzichtelijk en indringend beeld gegeven van hoe overheden in heden en verleden gevangenschap hebben ingezet om kritische geluiden te smoren. De uitgelichte verhalen van politieke gevangenen zijn aansprekend en herkenbaar voor een breed publiek. De stap van Hugo de Groot naar Aleksej Navalny is weliswaar groot in tijd, maar klein in betekenis, zo ervaren we in Slot Loevestein, tussen de spelende kinderen en de ruige uiterwaarden van de Waal en de Maas waar het voorjaar steeds meer zichtbaar wordt.
