1866 – Het Europa van de vrede
In de negentiende eeuw kwam het nationalisme sterk op en taal speelde daarbij een belangrijke rol. De liberalen in het parlement van Frankfurt stelden in 1848 een Groot-Duitse oplossing voor, waarin alle Duitstalige landen, inclusief Oostenrijk, één rijk zouden vormen. De Oostenrijkers waren daar evenwel geen voorstander van, omdat het een opsplitsing van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie zou betekenen. In augustus 1866 verscheen in Duitsland een kaart van Europa en die deed veel stof opwaaien. De titel luidde Das Europa des Friedens – L’Europe de la paix. Het lijkt op het eerste gezicht een gewone staatkundige kaart van Europa, maar bij nadere beschouwing wordt duidelijk dat de kaart een opmerkelijk voorstel bevat voor nieuwe, nationale grenzen binnen Europa.
Machtsstrijd
In de Oostenrijks-Pruisische Oorlog, ook bekend als de Duitse Oorlog of de Zevenweekse Oorlog, streden het keizerrijk Oostenrijk en het koninkrijk Pruisen om de macht binnen de Duitse Bond, een confederatie van meer dan veertig Duitstalige staten en staatjes. Het Pruisische leger, onder aanvoering van Otto von Bismarck (1815-1898), kwam als overwinnaar uit de strijd. Dat leidde tot de ontmanteling van de Duitse Bond en de formatie van een nieuwe Noord-Duitse Bond zonder Oostenrijk, waarin alle Duitse staten onder Pruisische hegemonie kwamen.
De tekenaar van deze kaart greep de vredesonderhandelingen van 1866 aan om een utopisch beeld te schetsen van de ontwikkeling van Europa na de vrede. Dat deed hij vanuit een Pruisisch perspectief weliswaar, want van het Oostenrijkse rijk bleef in zijn visie maar weinig over. Hij voorzag een Europa dat werd gevormd door enkele grote staten.
Een van die staten zou een omvangrijk verenigd Duitsland zijn, met Berlijn als hoofdstad. Het territorium van dat verenigde Duitsland omvat volgens deze kaart het hele grondgebied van de oude Duitse Bond, inclusief Oostenrijk en Bohemen. Het Oostenrijkse rijk zelf is door de tekenaar naar het zuidoosten opgeschoven. Het beslaat vrijwel de hele Balkan, tot aan Istanbul toe, en heeft Pest (Boedapest) als hoofdstad.
Het Ottomaanse rijk, ‘de zieke man van Europa’, is in de visie van de kaartmaker helemaal van het Europese continent verdwenen, maar bezit wel nog Noord-Afrika, behalve Algerije. Het rijk heet op de kaart opvallend genoeg al Turkije. De Rijn blijft intact als grens tussen Frankrijk en Duitsland. België is verdeeld: Wallonië en Brussel zijn bij Frankrijk gevoegd, Vlaanderen bij Nederland. Dat relatief kleine land is toch als een onafhankelijke staat afgebeeld. Luxemburg, dat als Duitstalig werd beschouwd, is bij Duitsland gevoegd. Het altijd neutrale Zwitserland blijft onafhankelijk. Griekenland is vergroot met Albanië en Macedonië, terwijl Spanje en Portugal samen één Pyrenäisches Königreich vormen.
Een vluchtende adelaar
Bij Italië is de grens met Oostenrijk – op de kaart dus onderdeel van het nieuwe Duitsland – interessant. Het Italiaanstalige Veneto maakt deel uit van Italië, het Duitstalige Zuid-Tirol van Duitsland. Op het moment dat de kaart verscheen, was Italië nog maar kort een eenheidsstaat. Het koninkrijk Italië was pas in 1861 uitgeroepen. Scandinavië, met Stockholm als hoofdstad, is dan weer voorgesteld als één groot rijk, zelfs inclusief de gebieden Moermansk en Karelië ten oosten van Finland. Op die regio en Finland na, is het grote Rusland intact gebleven, maar zonder uitbreiding in westelijke richting. Rechtsboven op de kaart vliegt de Russische dubbele adelaar richting Siberië, alsof hij op de vlucht slaat voor de Europese mogendheden. De grens met Denemarken volgt de uitkomst van de Duits-Deense oorlog van 1864. Groot-Brittannië en Ierland zijn eveneens voorgesteld als één rijk, zoals dat toentertijd ook in werkelijkheid het geval was. Opvallend is ten slotte nog een vrij grote Kerkelijke Staat, die van Rome naar de Levant is verplaatst. Dat gebied omvat de regio rond Jeruzalem en Damascus, en het eiland Cyprus.
Volgens het opschrift onder de kaart werd ze uitgegeven door de gebroeders Schmitt in New York. Maar uit de Index Pseudonymorum van de Duitse uitgever Emil Weller (1823-1886) blijkt dat het om een valse naam en adres ging. De werkelijke uitgever was het familiebedrijf Von Zabern uit Mainz, gespecialiseerd in wetenschappelijke, archeologische en historische uitgaven en bekend om zijn progressieve en liberale publicaties. Vanaf 1864 leidde Victor von Zabern (1810-1880) de uitgeverij. Mainz – in het Groothertogdom Hessen – was voor de oorlog een van de Oostenrijkse bondgenoten. Het vredesverdrag van 3 september 1866 legde echter vast dat Hessen-Darmstadt, zoals het groothertogdom meestal genoemd werd, een deel van zijn grondgebied aan Pruisen moest afstaan.
Reacties
Het laat zich raden dat de kaart een instemmende ontvangst kreeg in Pruisische kringen, zo kort na de glorieuze overwinning van Bismarck. In de Duitse kranten kende het utopische en humoristische karakter van de kaart veel bijval, maar ze riep ook vragen op. Wie had de kaart nu eigenlijk gemaakt? Welk brein had de cartografische utopie bedacht van een in grote rijken verdeeld Europa des Friedens? De Duitstalige pers suggereerde dat dit soort kaarten, met verbeeldingen van een nieuwe staatkundige indeling van Europa, zijn origine had in Frankrijk. Er werd zelfs beweerd dat niemand minder dan Napoleon zelf de oorspronkelijke ontwerper van de kaart was. Maar de werkelijke identiteit van de visionaire kaartmaker bleef in nevelen gehuld.
Het zal niemand verbazen dat de receptie aan Oostenrijkse zijde volstrekt het tegendeel was van die in Pruisen. De indeling op de kaart komt in grote lijnen overeen met de door hen in 1848 al afgewezen Groot-Duitse oplossing. De kaart volgt de contouren van de Duitse Bond, inclusief Oost-Pruisen. Een eerste, verontwaardigde bespreking van de kaart verscheen in de Oesterreichische Signale van 10 augustus 1866: ‘Hoe ziet Oostenrijk er nu uit!’ Deze recensent sloot schamper af met:
‘Zo ziet “het Europa van de vrede” eruit in de verbeelding van de kaartmaker, uiteraard na dertig jaar oorlog.’
Ook de Oostenrijkse overheden was het bestaan van deze beledigende kaart niet ontgaan. Op 6 oktober 1866 leidde dat tot een uitspraak van het Landes- und Pressgericht in Praag, de rechtbank die zich richtte op de naleving van de censuur in het Oostenrijkse keizerrijk. De verdere verspreiding van de kaart werd verboden, op grond van overtreding van de wet ter bescherming van de openbare rust en orde. Die uitspraak verscheen in het Weense Central Polizei Blatt en in de Oesterreichischer Buchhändler Korrespondenz, zodat de wederverkopers van de kaart zich gewaarschuwd wisten. Dat toont aan dat de interne Oostenrijkse censuur niet alleen in tijden van oorlog op volle toeren draaide.
In 1870, toen Duitsland en Frankrijk met elkaar in oorlog waren, kreeg de kaart een hernieuwde actualiteit. Van een Oostenrijks verbod was toen al geen sprake meer. De Tagespost Graz besprak de kaart uitgebreid op 2 augustus van dat jaar. In de zomer van 1871 adverteerde de Stahel’sche Buch- und Kunsthandlung in de Neue Würzburger Zeitung, dat iedereen bij hen terecht kon om voor 24 Beierse kruisers een exemplaar aan te schaffen van Das Europa des Friedens. Het duurde nog tot 1938 voordat de Groot-Duitse gedachte met de Anschluss van Oostenrijk bij het Duitse rijk verwezenlijkt werd. Maar die duurde slechts tot het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Boek: Kaarten die geschiedenis schreven – 1000 jaar wereldgeschiedenis in 100 oude kaarten
Bekijk dit boek bij:
