Toen de oude, vermaarde Zen-filosoof D.T. Suzuki eens een lezing hield, besprak hij ook het christelijk geloof. Hij zei daarover: “God tegen de mens. De mens tegen God. De mens tegen de natuur. De natuur tegen God. God tegen de natuur. Wat een grappige godsdienst!”
Het christendom brengt immers vaak een kunstmatige scheiding aan tussen de mens en de natuur en ziet zichzelf als heerser en/of rentmeester van de aarde waardoor het de natuur naar hartenlust kon exploiteren. Oorzaak daarvan is dat monotheïstische godsdiensten gedurende de historie van natuurgodsdienst zijn overgegaan naar sociologische religie en de mens daarbij centraal werd gesteld. Ethiek en moraal werden aldus zeer belangrijk en de spanning tussen dood/ leven; goed/ kwaad; en mens en natuur rees daarbij vaak tot extreme hoogte. De mens kwam daarbij regelmatig recht tegenover God en ook de natuur te staan. Israël betekent niet voor niets: “Man die worstelt met God”.
Doordat de monotheïstische religies overgingen van natuurgodsdienst naar sociologische godsdienst werd de weg terug naar harmonie met de natuur erg moeilijk. Zowel jodendom, christendom als islam spraken daarom dikwijls met dedain over inheemse volken en natuurgodsdiensten. Die houding is nog steeds niet helemaal verdwenen. De mens wordt nog steeds op een voetstuk geplaatst en als hoogtepunt van de schepping gezien (geschapen naar Gods evenbeeld). Een heel andere beschrijving dan de wereldberoemde Belgische schrijver Georges Simenon eens gaf van onze soort. Volgens hem was de mens immers niets meer dan een ‘mislukt dier.’
Historische feiten
Voor taoïsten, boeddhisten en Zen-aanhangers zal het christelijk geloof vooral een eigenaardige en absurde indruk maken doordat het helemaal is losgeraakt van de natuur, waar we toch allemaal uit zijn voortgekomen. Voor de katholiek geworden Nederlandse schrijver Gerard Reve was dit bijzondere aspect van het christelijke geloof echter juist een van de voornaamste redenen om gelovig te worden. Met name het katholicisme verbond volgens hem namelijk de diepste, grootste, hoogste mystiek met de aller-kinderachtigste nuchterheid. Geloven was voor Reve dan ook het loslaten van alle zekerheden die je zelf nog in de hand kunt houden.
Ridley Scott’s film Exodus (met Christian Bale in de rol van Mozes) zit vol met surrealistische en merkwaardige aspecten waarvan Reve gesmuld zou hebben: God die de mens straft met exuberant, buitensporige plagen, de natuur die op wonderbaarlijke wijze wraak neemt op de mensen en de mens die vertwijfeld in opstand komt tegen God. Deze plagen worden in Scott’s film visueel prachtig en onconventioneel in beeld gebracht. De special effects zijn sowieso schitterend in deze rolprent. Met de 3D-bril op het hoofd waant men zich bijna echt in Bijbelse tijden. Wat dat betreft valt er weinig op Scott’s film aan te merken.
Historici zullen echter veel kritiek op de film hebben, zeker als ze sterk aan de feiten hechten. Veel zaken uit de film kloppen (chronologisch) namelijk niet. In Scott’s Exodus-film ziet men in de Bronstijd namelijk ijzeren schubben- en maliënkolders en ijzeren langzwaarden die nog lang niet gefabriceerd konden worden (kwam pas in de IJzertijd). Ook de falanx-opstelling van de infanterie der Egyptenaren is niet echte accuraat want die werd pas in de achtste eeuw voor Christus door de Grieken bedacht. Zadels en stijgbeugels waren er ook nog lang niet. Het zadel werd pas uitgevonden rond 700 voor Christus en de bronzen en/of ijzeren stijgbeugel ontstond pas rond de derde eeuw voor Christus in China. Allemaal anachronismen dus die men beter kan vermijden in een grote Hollywood-productie.
Ook het originele Bijbel-verhaal wordt niet altijd even sterk gevolgd, wat historici en religieuze mensen mogelijk kan storen. De zee die opengaat voor Mozes en zijn volk is in Scott’s film bijvoorbeeld veranderd in een soort Tsunami die alles overspoelt. Allemaal mooi weergegeven (afgezien van de onder water ‘zwevende’ lijken) maar niet direct van de zelfde symbolische allure als een zee die opensplijt, zoals in de Bijbel zo indrukwekkend beschreven wordt.
Farao
De weergave van Mozes als een psychotisch ‘patiënt’ en de verbeelding van de oudtestamentische God als een blank semi-Tibetaans monnikje met een Brits accent is ook niet bepaald hoe de meeste mensen zich God voorstellen, hoewel de Evangelische Omroep (EO) dit laatste gegeven opmerkelijk genoeg (in een recensie) een briljante keuze vond (door de mogelijke verwijzing naar het kindje Jezus). Misschien vond Scott dit jongetje bij het brandend braambos, vanuit zijn neo-wetenschappelijke of atheïstische visie, de beste weergave van het Opperwezen, maar het blijft opmerkelijk. Scott ontkent zelf overigens dat het jongetje God voorstelt. Wel bevestigde hij dat hij in zijn films altijd alles zo realistisch mogelijk wil voorstellen. Dat is wel een beetje eigenaardig als men kijkt naar de historische fouten in Exodus: Gods and Kings en Scott’s erg vrije interpretatie van de Bijbelse gebeurtenissen.
De passage van Mozes en de Tafelen der wet wordt ook wel erg snel afgeraffeld in de film. Iets wat toch eigenlijk niet kan in een film over Mozes. Waarom Scott dit doet is niet echt duidelijk. Vreemd is verder dat er geen Gouden Kalf in de film voorkomt. Visueel is dit een gemiste kans omdat dit motief toch mooi in beeld kan worden gebracht. Zeker door een top-regisseur als Scott.
Wat verder opvalt is dat de gespannen verhouding tussen Mozes en de Farao niet erg diepgaand wordt belicht. De twee zijn in de film praktisch continu elkaars vijanden en tegenpolen zonder dat er veel ontwikkeling in hun relatie zit. Echt een gemiste kans.
Geloofsvragen
Hier en daar worden in Exodus: Gods and Kings wel wat belangrijke geloofsvragen opgeroepen over wie God is, wat Hij wil, en hoe de mens zich dient te gedragen, maar dat gebeurt eerder minimaal. De focus ligt toch vooral op het Mozes-verhaal als spektakelstuk en de bijbehorende schitterende visuele effecten.
Dat Scott hiervoor kiest, heeft voor hem niet verkeerd uitgepakt. Het is knap dat hij in zo’n geseculariseerde samenleving als de onze toch volle bioscoopzalen weet te trekken en dat er veel jonge mensen naar zijn film toekomen. Dit terwijl er momenteel toch veel concurrentie is van andere grote spektakelstukken en kaskrakers als Interstellar en The Hobbit.
Einstein
Kortom: wie zich wil laten meeslepen in een ‘goddelijk’, visueel 3D-spektakel met mooie special effects, zal zeker niet teleurgesteld worden. Degenen die daarentegen veel belang hechten aan een correcte weergave van de Bijbel en historische feiten verlangen, kunnen de film beter aan zich voorbij laten gaan.
Hoe het ook zij: Ridley Scott heeft het Exodus-verhaal weer zoveel leven ingeblazen dat de bioscopen er in Europa en de VS voor vollopen. Terwijl kerken in Europa steeds sneller leegstromen, kijkt het publiek dankzij hem, al popcorn etend en bierflesjes ontkurkend, in 2015 toch nog steeds naar een oeroud, christelijk, mythologisch verhaal dat priesters en dominees amper nog verkocht krijgen aan de massa. Een knappe prestatie die zeer opmerkelijk is te noemen.
Napoleon
Fantasie en mythologie zijn dus nog steeds een oerbehoefte van de mens zo blijkt maar weer eens. Napoleon Bonaparte zei het al: “Verbeelding regeert de wereld”. Volgens de atheïstische auteur Matthew Kneale is religie zelfs het grootste verbeeldingsproject uit de geschiedenis van de mens. Zonder geloof had de mens volgens deze auteur dan ook nooit kunnen bestaan. Religie heeft ons volgens Kneale ontzettend veel gebracht zoals kunst, taal, architectuur, verhalen en nog veel meer. De kracht van religie kan daarom nauwelijks onderschat worden.
Albert Einstein formuleerde het mooi. Hij zei dat…
“alle religie, kunst en wetenschap takken van de zelfde boom zijn. Al deze pogingen en strevingen zijn bedoeld om het leven van de mens hoogstaander en nobeler te maken, om zo ons leven op te tillen uit onze beperkte fysieke toestand op weg naar individuele vrijheid”.
In Ridley Scott’s film Exodus is er echter meer sprake van anarchie, bloedvergieten, geweld en andere ellende dan van vrede en verheffing. Zou Edgar Allan Poe dan toch gelijk hebben gehad toen hij zei: “Alle religie komt simpelweg voort uit bedrog, angst, hebzucht, fantasie en poëzie.” ?
‘Exodus: Gods and Kings’ draait momenteel in de Nederlandse bioscopen
