Franz Von Papen, Philips Visser en de rechtbank

De landelijk bekende alpinist, ontdekkingsreiziger en expeditieleider dr. Philips Visser werd, als diplomaat voor en tijdens het begin van de Tweede Wereldoorlog, betrokken in naar wat uiteindelijk zou blijken, kansloze pogingen van de Duitse diplomaat Von Papen de vrede te herstellen. Von Papen was omstreden, hij hielp in 1933 Hitler als Rijkskanselier in het zadel.¹

Nederlands laatste ontdekkingsreiziger. Philips Christaan Visser (1882-1955) — Biografie van Philips Christaan Visser (1882-1955), geschreven door Maarten Faas

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd Von Papen in Duitsland door de Geallieerden gearresteerd. Hij moest zich voor de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg verantwoorden voor zijn rol voor en tijdens de oorlog. Hij zou onder meer zijn contacten met Visser en zijn pogingen om onderhandelingen van de grond te krijgen tussen het Duitse regime en de Engelsen inbrengen als ontlastende feiten. Visser werd gevraagd daarover een schriftelijke verklaring af te leggen.

Uit verhoor

Hieronder staan citaten uit het verhoor van Von Papen door zijn advocaat dr. Egon Kubuschok² bij de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg.³ Begrijp hier goed dat de advocaat Von Papen vragen voorlegde, waarop hij in de antwoorden kon laten zien dat hij geprobeerd had Hitler bij te sturen en niet medeverantwoordelijk gehouden kon worden voor de oorlogsmisdaden van de nationaalsocialisten.

Dr. Kubuschok: Ik kom nu aan de behandeling van uw diverse pogingen tot vrede. Wilt u eerst uw onderhandelingen beschrijven met de Nederlandse Minister Visser?

Von Papen: Direct na de veldtocht in Polen voerde ik onderhandelingen met de Nederlandse minister in Ankara, destijds Dr. Visser, die zich bereid verklaarde zijn minister van Buitenlandse Zaken als bemiddelaar te laten optreden in Londen. De vredesvoorwaarde zou natuurlijk geweest zijn het herstel van Polen met een overeenkomstige oplossing van de kwestie rond de Corridor, het probleem van de Duitse delen. Ik meldde deze mogelijkheid tot vredesonderhandelingen aan de heer Von Ribbentrop, maar het leek me toe dat er in Berlijn niets mee werd gedaan en daarom ging ik in november 1939 zelf naar Berlijn. De heer Von Ribbentrop zei tegen mij: “De Führer wenst niets te horen over vredesonderhandelingen, onderneemt u alstublieft geen verdere stappen meer.” Ik ging toch naar Hitler, meldde het Nederlandse aanbod aan hem en bracht de wens van de Nederlandse minister Dr. Visser over persoonlijk naar Berlijn te komen. Helaas verwierp Hitler al mijn argumenten.

Dr. Kubuschok: Ik wil erop wijzen dat er met toestemming van de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg een vragenlijst over dit onderwerp aan minister Visser is gestuurd maar die is nog niet terug ontvangen.⁴

Dr. Kubuschok: Wat waren de instructies die u uit Berlijn kreeg met betrekking tot vredespogingen en wat deed u niettemin?

Von Papen: De Reichsaussenminister vaardigde herhaaldelijk strikte orders uit aan de hoofden van buitenlandse missies om onder geen enkele voorwaarde over vrede te beginnen. In de ogen van Buitenlandse Zaken zouden dergelijke pogingen een teken van zwakte zijn. Ik hield me niet aan die regels omdat ik vastberaden was op eigen initiatief alles te doen om de oorlog te bekorten.

Naast de contacten met Visser, probeerde Von Papen ook de koning van Zweden en de president van Turkije als bemiddelaar bij Von Ribbentrop en Hitler naar voren te schuiven.

Dr. Kubuschok: Wat vond u van de gebeurtenissen van 10 mei 1940, de inval van de Duitse troepen in Nederland en België; en wat voor verklaring legde u in dit verband af?

Von Papen: Op 10 mei 1940 haalde ik mij de indruk voor de geest die de hele Eerste Wereldoorlog had overheerst: de vraag waarom Duitsland de neutraliteit van België had geschonden? Het was voor mij totaal onbegrijpelijk dat die psychologische fout een tweede keer gemaakt zou worden en ik drukte op 10 mei mijn mening hierover uit in een brief aan de Nederlandse minister Visser.⁵

Vissers verklaring

Visser, inmiddels in Pretoria in Zuid-Afrika als gezant, ontving een brief van 7 februari 1946 van de minister van Buitenlandse Zaken over Von Papen.⁶ Het Britse Foreign Office had minister Van Kleffens via de Nederlandse ambassadeur in Londen verzocht, namens de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg Visser een vragenlijst te mogen voorleggen over de vredesinitiatieven van Von Papen in 1939. Samengevat ging het om de volgende acht vragen en antwoorden.⁷

Kende u Von Papen in de periode 1939/1940 zodanig dat u met zijn opvattingen over het uitbreken van de oorlog bekend was?
Antwoord Visser: ja.
Steunde Von Papen het uitbreken van de oorlog of vond hij het een catastrofe?
Antwoord Visser: Von Papen wilde geen oorlog, hij voorzag een catastrofe.
Heeft Von Papen initiatieven genomen om de oorlog een andere wending te geven?
Antwoord Visser: wij hebben verschillende keren gesproken over mogelijkheden om de oorlog te pogen te beëindigen.
Heeft Von Papen geprobeerd om via u de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken naar voren te schuiven als mogelijke bemiddelaar tussen Duitsland en Engeland?
Antwoord Visser: daar is inderdaad over gesproken.
Is het correct dat Von Papen ook condities voor een mogelijke vrede had uitgewerkt?
Antwoord Visser: dat is correct, hij heeft het plan aangeboden aan de Duitse regering.
Is het correct dat Von Papen naar Berlijn vloog om zijn vredesinitiatieven aldaar te bespreken en dat u mogelijk ook naar Berlijn zou reizen?
Antwoord Visser: dat is correct.
Kunt u zich herinneren dat Von Papen zwaar teleurgesteld naar Ankara terugreisde, omdat niet naar hem geluisterd werd in Berlijn?
Antwoord Visser: Von Papen kwam zwaar teleurgesteld terug uit Berlijn.
Schreef Von Papen u een brief op 10 mei 1940 om zijn diepe verontwaardiging uit te spreken over de Duitse aanval op het neutrale Nederland?
Antwoord Visser: dat is correct, ik stuur u hierbij een afschrift van deze brief.

Von Papen vrijgesproken en veroordeeld

Von Papen werd uiteindelijk vrijgesproken door de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg. Wel werd hij door een Duitse denazificatierechtbank – Entnazifierungsverfahren – veroordeeld voor zijn rol in de aanloop naar Tweede Wereldoorlog. Hij kreeg een straf van acht jaar dwangarbeid. Na twee jaar werd hij voorwaardelijk vrijgelaten. In 1952 werden zijn memoires gepubliceerd.⁸ Hij overleed in 1969.

In Nederland was het zogenaamde vredesplan van Von Papen in relatie met Visser bij het grote publiek niet bekend geworden. Dit gebeurde nadat de weduwe van de, in Neurenberg terdoodveroordeelde, minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop in 1953 zijn, in de gevangenis geschreven memoires, uitgaf. Hierin staat de volgende passage:

Einde 1939 heeft Von Papen mij de tussenkomst van een Nederlands diplomaat, Visser uit Ankara, aangeboden voor het herstel van de vrede. Ik heb de Führer daarover uitvoerig ingelicht en wegens bijzonderheden herhaaldelijk met Von Papen getelegrafeerd. De Führer nam tegenover mij echter een afwijzende houding aan…⁹

In november 1953 moet Visser deze biografie onder ogen hebben gekregen of hierop zijn geattendeerd. In deze naoorlogse tijd was dit potentieel brisante informatie. Denk eens aan mogelijke krantenkoppen als: “Nederlandse diplomaat werkte samen met Duitsers”. Of over zijn verklaring aan de Militaire Rechtbank: “Ontdekkingsreiziger en diplomaat Visser neemt het op voor ex-nazi”. Visser was in die tijd lid van de vaste staf van het Defensie Studie Centrum namens het ministerie van Buitenlandse Zaken (het huidige Clingendael).

Om alle denkbare gevolgen van deze publicatie voor te zijn, schreef hij een artikel met zijn verhaal over deze kwestie.¹⁰ Hij bood dit aan bij de Nieuwe Rotterdamse Courant (NRC) die het eind december 1953 integraal publiceerde met al kop Vredespogingen van Duitse zijde met Nederlandse hulp.¹¹ Het verhaal van Visser in de NRC werd vervolgens overgenomen in veel andere landelijke en regionale dagbladen.¹²

Kritiek op Vissers verklaring

In de berichtgeving in de Nederlandse dagbladen over de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg in de periode 1945 en 1946 werd nergens gewag gemaakt van de betrokkenheid van Visser bij de verdediging van Von Papen. Toch was het geven van een ‘ontlastende verklaring’ voor Von Papen bekend geworden in Nederland en bij verschillende mensen verkeerd gevallen. Bijvoorbeeld bij de bekende dichter en schrijver Thole Beishuizen. Hij verbleef in de Tweede Wereldoorlog in Turkije en Visser had hem en zijn vrouw geholpen. Hij verbrak het contact met Visser. Beishuizen in een brief aan Visser:

“…aangezien in ons nog altoos blijft voortleven een eenmaal diep postgevatte afkeer van het Duitsche volk in elk opzicht, en van al wat Duitsch is in het bijzonder. (…)

…dat Uwe Exc. expressievelijk naar Duitschland gereisd was, teneinde voor een der door de Geallieerden wegens internationale misdaad, ook tegen Nederland, voor een rechtbank gedaagde leden van een ons vijandelijke staat, openlijk ten goede te pleiten.¹³

Artikel in dagblad Trouw van 29 december 1953 (Delpher)

Hoewel Beishuizen Visser schreef dat hij hem dankbaar was en als mens waardeerde, kon hij dat absoluut niet rijmen met Vissers ‘ontlastende’ verklaring voor Von Papen. Wat opvalt is dat Beishuizen hier in de veronderstelling verkeerde dat Visser naar Neurenberg was gegaan. Dat was niet aan de orde. Het ging om een schriftelijke beantwoording op vragen van de verdediging. Op verzoek van het Engelse ministerie van Buitenlandse Zaken werkte Visser mee. Ook de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken had Visser geadviseerd zijn medewerking te verlenen.¹⁴ De antwoorden bevestigden alleen de feitelijke gang van zaken in 1939. Visser pleitte hem niet vrij, hij bevestigde slechts wat was gewisseld tussen de twee diplomaten.

Evaluatie

Von Papen was een politieke opportunist, beter misschien zelfs een geslepen intrigant.¹⁵ Hij hielp Hitler in het zadel als rijkskanselier. Hij werd bewust lid van de NSDAP. Hij was betrokken bij de annexatie van Oostenrijk. Hij werkte aansluiting van Turkije bij de Geallieerden tegen. Hij werd als spion de VS uitgezet. Hij werd verbannen uit de Katholieke kerk. De Franse ambassadeur in Ankara vond Von Papen “een volkomen onbetrouwbaar persoon” en “een leugenaar”.¹⁶ De Britten vertrouwden Hitler niet en dus ook zijn ambassadeur niet. Onze eigen minister van Buitenlandse Zaken had ook twijfels en vroeg zich af of Von Papen “niet eigen politiek voert buiten zijn Staatshoofd om?”¹⁷

Visser vond Von Papen “een mysterieuze persoonlijkheid”. Hij had het idee dat Von Papen mogelijk iets in de politieke leiding van Duitsland zou kunnen betekenen, in het geval Hitler van het toneel zou verdwijnen.¹⁸ Achteraf gezien een veel te positieve inschatting van de persoonlijkheid van Von Papen.

Dat Visser en Von Papen elkaar ontmoetten als diplomaten in Istanbul en Ankara was logisch. Dat ze het in het diplomatieke verkeer konden vinden is te begrijpen. Het waren generatiegenoten. Visser sprak vloeiend Duits en kende Duitsland goed. Dat Visser verkende of pogingen van Von Papen om onderhandelingen te bewerkstelligen kansen maakten, behoorde tot zijn professie als diplomaat. Hij had alles direct afgestemd met de Nederlandse minister Van Kleffens.¹⁹

Meewerken aan het verzoek van de advocaat van Von Papen lijkt achteraf gezien misschien omstreden, maar was volgens de Britse en Amerikaanse overheid noodzakelijk om een ordentelijk proces – het beginsel van hoor en wederhoor – te voeren in Neurenberg.²⁰ Het bericht: “The American Legation presents its compliments…” ontving Visser van de Amerikaanse ambassade in Pretoria toen hij zijn antwoorden op de vragenlijst ingezonden had.²¹ De Geallieerden stelden zijn, overigens beperkte, medewerking op prijs.

Achteraf ontstaat wel het gevoel dat Visser wellicht wat meer afstand had kunnen houden ten opzichte van Von Papen, zeker in een periode waarin hij emotioneel door het overlijden van zijn relatief jonge vrouw emotioneel uit balans moet zijn geweest.

Laatste bericht

Tijdens een vakantie 1953 ontmoette Visser de Katholieke prelaat van Trier, de heer Zimmer. In een gesprek tussen beide heren ontdekte Visser dat Zimmer Von Papen goed kende. Vervolgens liet Visser zich ontvallen dat hij het merkwaardig vond dat Von Papen nooit meer iets van zich had laten horen na zijn vrijspraak bij de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg. Toen Von Papen dit via Zimmer en zijn zuster vernam stuurde hij alsnog een bedankbrief met zijn memoires.²² Hij had zich dermate voor het nationaalsocialistisch verleden geschaamd dat hij het niet gepast had gevonden Visser eerder te contacteren.

Maarten Faas schreef een boek over Philips Christiaan Visser (1882-1955), een Schiedammer die niet alleen naam maakte als ontdekkingsreiziger en bergbeklimmer, maar ook jarenlang werkte als diplomaat. Lees ook het inleidende artikel Vredespogingen van Von Papen met de Nederlandse diplomaat Visser.

Verder lezen: Konstantin von Neurath – Duits diplomaat
Roland Köster – Diplomaat onder Wilhelm II en Hitler

Noten & Bronnen ▼

Bronnen

Nationaal Archief, Den Haag, Collectie 558 Ph.C. Visser, nummer toegang 2.21.284. (Geciteerd als: NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr.)

Literatuur:

-Maarten Faas, Nederlands laatste ontdekkingsreiziger. Philips Christiaan Visser 1882-1955, Uitgeverij Verloren, Hilversum 2024.
-Reiner Möckelmann, Franz von Papen Hitlers ewiger Vasall, wbg Philipp von Zabern (E-book), Darmstadt 2016.
-Franz von Papen, Memoirs, Andre Deutsch, London 1952.
-Joachim von Ribbentrop, Zwischen London und Moskau. Erinnerungen und letzte Aufzeichnungen. Aus dem Nachlass herausgegeben von Annelies von Ribbentrop, Druffel-Verlag, Leoni am Starnberger See 1953.

Noten:

1 – Faas, Nederlands laatste ontdekkingsreiziger, p 170-180.
2 – Egon Bernhard Edmund Kubuschok (1902-1981) trad op als Duits advocaat als de verdediger van Franz von Papen tijdens het proces bij de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg tegen de belangrijkste Duitse oorlogsmisdadigers in 1945 en 1946.
3 – Voor de citaten: Engelstalig, https://avalon.law.yale.edu/imt/06-18-46.asp, vertaald in het Nederlands, https://www.tracesofwar.nl/articles/1798/Verhoor-Franz-von-Papen-3.htm
4 – Deze vragenlijst alsmede de antwoorden van Visser zijn terug te vinden in het Nationaal Archief. NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15, De verdediging van Franz von Papen, Vragenlijst van Kubuschok in het Duits, met Engelse vertaling, en de antwoorden van Visser.
5 – Deze handgeschreven brief is terug te vinden in het Nationaal Archief. NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15, De verdediging van Franz von Papen, Afscheidsbrief Von Papen aan Visser, 10-05-1940, handgeschreven en een later overgetypt exemplaar.
6 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15. De verdediging van Franz von Papen, (…), beklaagde in het proces te Neurenberg. Brief Ministerie van Buitenlandse Zaken van Visser in Pretoria, 07-02-1946.
7 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15. De verdediging van Franz von Papen, Vragenlijst van Kubuschok in het Duits, met Engelse vertaling, antwoorden van Visser, alsmede de overgetypte brief van Von Papen.
8 – Von Papen, Memoirs. Vertaling uit het Duits ‘Der Wahrheit eine Gasse’ door Brian Connell. Op de pagina’s 454, 455, 456, 459, 460, 472 en 565 wordt Visser genoemd. Von Papen had van de Duitse denazificatierechtbank een publicatieverbod gekregen tot en met 1954, daarom werden zijn memoires gepubliceerd in Zwitserland en Engeland.
9 – Von Ribbentrop, Zwischen London und Moskau. De Druffel-Verlag werd in 1952 opgericht door Helmut Sündermann en zijn vrouw Ursula, geboren von Druffel-Freiin von und zu Egloffstein. Sündermann was tot 1945 plaatsvervangend rijksperschef van de NSDAP. Deze uitgeverij publiceerde de memoires en boeken van allerlei vooraanstaande nationaalsocialisten, zoals Joachim von Ribbentrop.
10 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15, De verdediging van Franz von Papen, Tekst “Vredespogingen van Duitse zijde met Nederlandse hulp”. Visser schrijft deze tekst alsof hij door de NRC was gevraagd om een reactie te geven op de passage in de verschenen memoires van Von Ribbentrop. De NRC en Visser hadden jarenlang samengewerkt, de NRC publiceerde tijdens Vissers expedities hierover verslagen die Visser opstuurde vanuit de Karakoram.
11 – Nieuwe Rotterdamse Courant 28-12-1953.
12 – Bijvoorbeeld: Dagblad Trouw 29-12-1953, p. 2, ‘Duitsers wilden een tweede wereldoorlog voorkomen’.
Dagblad Tubantia 30-12-1953, 2e blad, p. 3, ‘Pogingen van Von Papen om met Nederlandse hulp vrede te behouden’.
13 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 7, Ingekomen brieven, met enkele minuten van uitgaande brieven, brief Thole Beishuizen aan Visser, 04-12-1947.
14 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15, De verdediging van Franz von Papen, brief ministerie Buitenlandse Zaken 07-02-1946. Het ministerie heeft actief geholpen om materiaal en diplomatieke verslagen te verzamelen en heeft de antwoorden van Visser gecheckt.
15 – Möckelmann, Franz von Papen Hitlers ewiger Vasall.
16 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 10, Gezant in Turkije, Geheim rapport, 16-08-1939.
17 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 10, Gezant in Turkije, tekst telegram Van Kleffens aan Visser, 14-03-1940.
18 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 10, Gezant in Turkije, Rapport, 06-09-1939.
19 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 10, Gezant in Turkije, Geheim rapport, 04-08-1939.
20 – Niet meewerken zou uitgelegd kunnen worden als het opzettelijk hinderen van de verdediging.
21 – NL-HaNA, Visser, Ph.C., 2.21.284, inv.nr. 15, De verdediging van Franz von Papen, brief The American Legation, Pretoria, 23-07-1946.
22 – Brief van Von Papen aan Visser, 12-09-1953, in privébezit van de heer Mauk Visser in Den Haag, jongste zoon van Visser.