Herman Gorter streed en dichtte vanuit Bussum

Radicaal-linkse propagandist

Karl Kautsky kwam vóór de Eerste Wereldoorlog graag van Berlijn naar Bussum. De destijds belangrijkste voorman van de Europese sociaaldemocratie logeerde dan bij Herman Gorter (1864-1927) en diens echtgenote Wies.

“Het ding is af’’, schreef Gorter op 15 november 1888 op een briefkaart. ‘Het ding’ zou het literaire hoogtepunt van zijn leven blijken: het gedicht Mei. Het was liefst 4.400 regels lang geworden, al kennen Nederlanders tegenwoordig op zijn best de eerste daarvan: ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’. Toen Gorter het schreef, was hij pas vierentwintig jaar. Veel poëzie zou nog volgen. In Pan (1912) valt te lezen dat voor hem de poëzie het allerbelangrijkste was: ‘Met al mijn bloed heb ik voor u geleefd, O poëzie’. Als een van de grondleggers van de moderne Nederlandse dichtkunst leeft hij in eigen land dan ook voort.

In het buitenland verwierf hij faam om iets heel anders: als vooraanstaand propagandist van eerst de sociaaldemocratie, vervolgens het radicale socialisme en uiteindelijk het radencommunisme. En daarom gaat het hier.

In Wormerveer werd Herman geboren in een liberaal domineesgezin. Hij wilde theologie gaan studeren, maar nadat hij het atheïsme had omarmd was dat geen optie meer. Hij wierp zich op de klassieke talen en werd docent Grieks en Latijn in Amersfoort.

Dat werd geen succes. Hij waardeerde slechts de beste leerlingen. De rest bejegende hij vaak denigrerend en hij deelde zelfs oorvijgen uit. Leerlingen, ouders en mededocenten vonden Gorter een zonderling.

Uiteindelijk gaf hij het leraarschap op om in Bussum te gaan wonen. Inkomsten wilde hij verwerven door bijles te geven en over politiek te schrijven (in 1897 was hij lid geworden van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij). Wat bij het levensonderhoud hielp, was dat Wies Cnoop Koopmans, met wie hij in 1890 was getrouwd, uit een gefortuneerd gezin kwam.

Architect Hein Berlage ontwierp voor het kinderloze paar een landhuisje aan de zuidkant van Bussum. In 1893 trokken Herman en Wies in Nieuwe ’s-Gravelandseweg 32 (tegenwoordig nummer 66). Directe buren waren er nog niet. Wel woonde wat verderop schrijver/arts Frederik van Eeden, met wie de Gorters goed bevriend waren. Op de fiets was Gorter bovendien snel in ’s-Graveland, waar dichteres (en vanaf 1897 partijgenote) Henriette Roland Holst woonde tot ze naar Laren verhuisde.

Met Henriettes man, Rik, ging Herman in Hilversum geregeld cricketen. Wandelen deden de Gorters onder meer in de bossen bij Lage Vuursche en voor boottochtjes hadden ze in Loosdrecht een wherry liggen.

Veel tijd stak Gorter vanuit Bussum in socialistische politiek. Zo ging hij meewerken aan het marxistische maandblad De Nieuwe Tijd. Ook trok hij tot wel honderd keer per jaar het land in voor spreekbeurten bij SDAP-afdelingen. Meer en meer kwamen de marxisten in de partij echter in botsing met de ‘reformistische’, hervormingsgezinde SDAP-meerderheid. Op het beruchte Deventer partijcongres (1909) leidde het tot het royement van enkele radicalen, die daarna de Sociaal-Democratische Partij (SDP) stichtten. Gorter sloot zich bij hen aan.

Steeds intensiever werden nu zijn internationale contacten en (schrijf)activiteiten op de uiterste linkervleugel. In 1917 verheugde hij zich over de Oktoberrevolutie van Lenin en diens bolsjewieken in Rusland. De tot aftreden gedwongen tsaar Nicolaas II en zijn gezin werden in 1918 geëxecuteerd, hun vermogen in beslag genomen.

Ook in West-Europa probeerden de bolsjewieken revolutionaire ontwikkelingen te bevorderen. Financiering kwam uit het geconfisqueerde tsarenvermogen. Zo reisde communiste Bartha Rutgers-Mees in februari 1919 van Riga naar Nederland met diverse tsaristische juwelen die te gelde moesten worden gemaakt. De kostbaarheden gaf ze in Bussum aan Gorter, die ze doorspeelde aan een partijgenoot in Amsterdam.

Over de Oktoberrevolutie kreeg Gorter steeds meer bedenkingen. Was de arbeidersklasse in Rusland aan de macht gekomen of een partij-elite? Hadden Lenin en de zijnen in het overwegend agrarische Rusland wel een proletarische omwenteling in gang gezet of slechts een burgerlijke revolutie? Na zijn bezoek aan Moskou (1920) schreef Gorter dat…

…de Russische revolutie slechts in schijn een proletarisch-communistische was, in werkelijkheid voor het overgrote deel een boers-democratische revolutie.

Hij werd pleitbezorger van het radencommunisme, dat mikte op arbeidersraden in plaats van een (communistische) voorhoedepartij.

Dat hij het proletarische morgenrood niet meer zou beleven was hem wel duidelijk. Hij dichtte: “Nooit zal ik zien, / Wat ik in droom aanschouw, / Een menschheid puur van goud. / Eerder vat mij de kou / Van den eeuwigen dood.’’

Op 15 september 1927 overleed hij op een hotelkamer in Brussel aan borstvliesontsteking, vier dagen later werd hij gecremeerd op Westerveld (in Driehuis).