Als ik zeg dat een stoplicht op rood staat, is dat de constatering van een eenvoudig feit. Zo’n feit krijgt betekenis als we bedenken dat het ook op groen kan staan. Met het verleden is het niet heel anders. We kunnen vaststellen dat iets het geval is geweest en dat krijgt vervolgens betekenis als we de alternatieven overwegen. Afwegingen over wat niet is gebeurd, de Ungeschehene Geschichte, zijn in de historische analyse eigenlijk altijd impliciet aanwezig. “Het denken over wat potentieel ook mogelijk zou zijn geweest,” zoals de Duits-Israëlische historicus Dan Diner het verwoordde, “helpt ons de verleden werkelijkheid beter begrijpen.”
Daaraan wijdt het Deutsches Historisches Museum in Berlijn, ook wel bekend als het Zeughaus, momenteel een expositie. Onder de titel Roads Not Taken, oder: Es hätte auch anders kommen können lopen we door de afgelopen twee eeuwen Duitse geschiedenis. De opstelling is wat onoverzichtelijk, maar de inhoud is prima. De bezoeker gaat in vogelvlucht langs enkele gebeurtenissen uit de afgelopen twee eeuwen Duitse geschiedenis, waarbij eerst uitgebreid wordt getoond wat er feitelijk gebeurde en daarna de vraag wordt gesteld welke alternatieven er waren. Vaak is er ook een tekstbord waarop kort een alternatief wordt geschetst dat min of meer plausibel is.
Soms vond ik de gepresenteerde alternatieven niet zo plausibel. Ik denk dat rijkskanselier Heinrich Brüning nooit gekozen zou hebben voor een New Deal-achtig beleid. Áls hij dat zou hebben gedaan, is de verdere speculatie weer wél plausibel: de economie zou wat zijn aangetrokken. Maar of dat de NSDAP de pas zou hebben afgesneden? Ik betwijfel het. Haat is immuun voor goed beleid.
Militaire dictatuur als alternatief
Naarmate we dichter bij het heden komen, overtuigt de expositie meer. In 1933 zouden generaal Kurt von Hammerstein en rijkskanselier Kurt von Schleicher hebben kunnen verhinderen dat Hitler de macht in Duitsland kreeg. Dat zou de vestiging van een militaire bewind hebben betekend:
(“Wat zou er gebeurd zijn als von Hammerstein het garnizoen van Potsdam in beweging had gebracht om samen met von Schleicher de machtsoverdracht aan Hitler te voorkomen? In januari 1933 waren het niet dictatuur en democratie die in Duitsland tegenover elkaar stonden, maar dictatuur en dictatuur: een dictatuur van de militairen… of de nationaalsocialistische Führerstaat die al snel werd opgericht.”)
Een ander moment waarop de geschiedenis van Duitsland een andere loop zou hebben kunnen krijgen is 1936, toen Hitler het Rijnland bezette. Hij gokte erop dat de Fransen en Britten niet zouden ingrijpen, en die gok pakte goed uit. Maar wat als Frankrijk, dat militair veel sterker was, wél zou hebben geïntervenieerd? Dan zou Hitler verder zwak hebben gestaan, en zou de militaire oppositie de macht hebben gegrepen. (Ik schreef al eerder over Ludwig Beck en de militaire oppositie.)
Stalin
Het gedeelde Duitsland was een van de fronten in de Koude Oorlog. De gewapende confrontatie die feitelijk plaatsvond in Korea, zou ook in Duitsland hebben kunnen plaatsvinden. Wat als de Sovjet-Unie gewelddadig op de Luchtbrug had gereageerd?
Uiteraard komt Stalins vredesoffensief uit 1952, kort na de Luchtbrug aan de orde: de vraag of Stalin oprecht meende dat het beter zou zijn als een verenigd Duitsland neutraal tussen de westelijke en oostelijke invloedssferen zou liggen. Bondskanselier Konrad Adenauer legde het uit als een manoeuvre om de integratie van de Bondsrepubliek in de westerse wereld te verhinderen. Vermoedelijk had Adenauer gelijk, maar het zijn niet de geringsten die menen dat Stalin na de mislukking van de blokkade de-escalatie nastreefde.
En wat als Kennedy in 1961 op de bouw van de Muur zou hebben gereageerd door opdracht te geven die versperring weg te ruimen? Zouden de Sovjets dan niet hebben geantwoord met beschietingen? Zou het Warschaupact, superieur in conventionele wapens, dan niet vrij snel een Derde Wereldoorlog hebben gewonnen? Zouden de Amerikanen dan niet gedwongen zijn geweest de Bom te gooien?
Het einde van de Koude Oorlog
William Bundy toont in A Tangled Web (1998) aan dat de Détente van de jaren zeventig niet alleen kwam door de door Nixon en Kissinger geïnitieerde opening op China. Minstens even belangrijk was de Ostpolitik van Willy Brandt. Op de expositie wordt uit de doeken gedaan dat het een dubbeltje op z’n kant is geweest. Hij zou een vertrouwensstemming hebben kunnen verliezen, waarna Rainer Barzel bondskanselier zou zijn geweest en er geen Détente zou zijn geweest. Het trof me persoonlijk. Als de Koude Oorlog was opgelaaid, zou mijn dienstplicht immers géén tijdverspilling zijn geweest.
Uiteindelijk gaat Roads Not Taken natuurlijk vooral om de gebeurtenissen van het najaar van 1989: de hereniging van Duitsland. Het sleutelmoment was, volgens deze expositie, de beslissing van de DDR-leiders om geen geweld te gebruiken tegen de protesterende burgers. Er was op dat moment echter een alternatief: vier maanden daarvoor had de Chinese communistische partij de protesten op het Plein van de Hemelse Vrede wél gewelddadig onderdrukt. Het is in Berlijn en Leipzig gelukkig niet zo gegaan.
Ik was blij met deze expositie. Zeker, de gepresenteerde alternatieven overtuigen niet altijd. Als de brug bij Remagen was opgeblazen, was de geallieerde opmars weliswaar vertraagd, maar niet zó veel dat de oorlog in Duitsland beëindigd zou zijn door een atoomaanval. Maar doorgaans overtuigt de tentoonstelling. De bezoeker begrijpt dat geschiedenis niet one damn thing after another is, maar dat het anders had kunnen lopen en dat de toenmalige gebeurtenissen vormende werking op het heden uitoefenen. Roads Not Taken toont geen geschiedenis, maar geschiedvorsing.
De tentoonstelling Roads Not Taken loopt nog tot en met 24 november 2024.
