Jacobus Vrel, de onbekende voorloper van Vermeer

Vrel? Wie? Jacobus Vrel? Dezelfde initialen als Johannes Vermeer. Dezelfde raadselachtige, verstilde, schijnbaar realistische interieurs van zeventiende-eeuwse Nederlandse huizen, gelijkaardige straatjes, dezelfde tederheid tegenover (anonieme) vrouwen, een terughoudende schilderstijl En toch is Jacobus Vrel – voor het grote publiek – een volslagen ongekende kunstenaar. Een (her)ontdekking.

Lezende oude vrouw, jonge jongen achter glas – . Jacobus Vrel (The Orsay Collection)

Een papiertje ligt verfrommeld op de vloer in een verder naakte kamer. Een oudere vrouw zit er op een stoel te lezen in een groot boek. Stilte. Haar gelaat, te zien in profiel, is geconcentreerd op haar lectuur. Door de glas-in-loodramen kijkt een bengel naar binnen.

Het is één van de vierenveertig gekende schilderijen van Jacobus Vrel. Nog één tekening is aan hem toegeschreven. Deze intimistische olieverf is duidelijk van zijn hand, want op het achteloos papiertje op de vloer liet de schilder zijn signatuur achter: Vrel, soms ook Vrell, Vrelle, Vreel, Vreelle, zelfs J. Frel. Ondanks die handtekeningen – soms op een muurtje – is Jacobus Vrel een grote onbekende en zeer enigmatische kunstenaar.

Waar en wanneer Jacobus Vrel werd geboren, waar hij leefde, het is – tot nu toe – niet geweten. Dendrochronologisch onderzoek op de houten panelen waarop de olieverven werden gepenseeld, tonen aan dat de werkjes rond 1635-1640 en rond 1650 werden gekonterfeit en sommige zelfs op planken van dezelfde boom. Met deze onomstootbare wetenschappelijke bevinding wordt duidelijk dat Vrel voor Vermeer (1632-1675) schilderde en dus geen naloper of kopiist van de Sfinx van Delft was. Vrel was een voorloper van Vermeer.

Stadsgezicht - Jacobus Vrel — Stadsgezicht. Gezicht door een smalle straat met aanweerszijden huizen. Een vrouw zit op een bankje voor een huis, op straat spreken twee mannen met elkaar. – Jacobus Vrel (Rijksmuseum Amsterdam)

Reformistisch streng

Toch mist Vrel de sprankelende, lichtende toon van Vermeer. Vrels werken ogen soms somberder; de interieurs zijn ‘minimalistischer’, monochromer, abstracter… Nochtans zijn het geen armetierige woningen: de grote vensters bevatten kostelijke glas-in-loodramen. De boeken die de vele lezende vrouwen in de hand of op hun schoot houden, waren toen ontzettend duur. Die lezende vrouwen getuigen ook van een protestants milieu. In katholieke kringen was het in de zeventiende eeuw hoogst ongebruikelijk dat vrouwen uit de gemiddelde klasse lazen. Meestal waren die vrouwen (tot in de negentiende eeuw zelfs) ongeletterd. De katholieke kerk verbood ook de Bijbel in de volkstaal, het Nederlands, te lezen. Enkel de Bijbel in het Latijn was toegestaan. In de Gouden Eeuw waren de Verenigde Provincies de meest geletterde contreien van Europa.

Vrouw bij een schouw - Jacobus Vrel — Vrouw bij een schouw – Jacobus Vrel (Rijksmuseum Amsterdam)

Diezelfde protestantse kringen zijn overduidelijk in het schilderij van een eredienst in een gereformeerde kerk. Het is een donker interieur zonder enige religieuze sculptuur. Met de Beeldenstorm in 1566 sloeg het protestantisme immers alle ‘afgodsbeelden’ in gruzelementen. Protestantse kerken werden met die reformatie(s) eenvoudige gebedshuizen. De katholieke contrareformatie ging daartegen in overdrive met de barokke kerken, en zeker die van de Jezuïeten die zowat de ‘prentenboeken’ van de Bijbel werden.

Bladgoud

Bovendien is er nog iets verrassend in Vrels kerkinterieur: hij gebruikt bladgoud, een iconische traditie, maar verdwenen in de zeventiende eeuw. Op het spreekgestoelte staan maansikkels – in bladgoud – afgebeeld; croissants, wassende manen, nog altijd een embleem op de Turkse vlag. In de Reformatie werd wel eens de spreuk Liever Turks dan Paaps aangehaald om de voorkeur voor het protestantisme boven het katholicisme van de paus en het Vaticaan te duiden. Ook de vlammetjes van de kaarsen in de donkere kerk zijn in bladgoud opgelegd. De vrouwen dragen een huik, een zwarte kapmantel die wijst op rouw of boetedoening.

Het is dan ook verwarrend dat drie schilderijen van Vrel zich in de inventaris van aartshertog Leopold-Wilhelm, de landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) bevonden. De Zuidelijke Nederlanden waren toen immers een wingewest van de ultra-katholieke Spaanse Habsburgers. Wanneer Leopold-Wilhelm na zijn opdracht naar Wenen terugkeert, neemt hij zijn omvangrijke kunstverzameling mee. De drie Vrels – eenmaal als Fröhl geschreven – incluis.

Straatbeeld met een bakkerij bij een stadswal - Jacobus Vrel — Straatbeeld met een bakkerij bij een stadswal – Jacobus Vrel (Hamburger Kunsthalle)

Alter Ego

Het ontleden en onderzoeken van die kunstwerken waar de Nederlands-Franse Fondation Custodia zich op toelegt, is een instrument om de summiere geschreven bronnen aan te vullen. Nauwgezet urbanistisch onderzoek op een straatbeeld van Vrel – met behulp van oude stadsfoto’s – wijst erop dat het schilderij geïnspireerd is op een hoekje van Zwolle, nabij de stadswal.

Verwonderlijk is het niet want het geeft een bakkerij met uitgestalde broden en eetwaren weer. Bakkerijen met hun ovens waren in de toenmalige steden uit veiligheidsoverwegingen meestal aan de stadsrand en dus ook aan de stadsgracht (meestal met water) gevestigd. Op een van de meerdere bakkerijgenres hangt Vrel een pancarte dit huis is te hijr (huur). En schildert hij ook de bakker zelf, volgens wetenschappers, zijn alter ego…

Vrouw bij het raam - Jacobus Vrel — Vrouw bij het raam – Jacobus Vrel (Kunsthistorisches Museum Wenen)

Want Jacobus Vrel schilderde die bakkerij en andere stadszichten en interieurs, meerdere malen. Hoogstwaarschijnlijk waren zijn genreschilderijen zo gegeerd dat hij er zelf meerdere versies – variaties op één thema – van produceerde. In één straatbeeld zit een ooievaar op het dak. Een gelijkaardig huis in een gelijkaardige straat vertoont echter een schoorsteen. Tot uit wetenschappelijk onderzoek naar de grondverflagen blijkt dat Vrel oorspronkelijk eveneens een ooievaar op het dak schilderde maar dan overschilderde met een… schoorsteen.

Zoek de luizen(kam)

Ook de kledij van de vrouwen met hun kamdoek werd bestudeerd. Die witte sjaal om de schouders boven een aansluitend caraco, een jakje, was in oorsprong een beschermingsdoek voor de weelderige kledij van rijke dames wanneer hun haar werd gekamd.

Bovendien is er nog de boeiende studie van de emblemata of de zinnepoppen. Die zinnebeelden zijn kleine (deel)afbeeldingen met een specifieke betekenis die wij vandaag niet altijd meer begrijpen: het kacheltje met sintels dat als ‘verwarming’ onder de rokken van vrouwen werd geschoven. Het had soms een ‘aangebrande’ bijbetekenis wijzend op erotische lust. Vrel poneert het ‘voet’warmertje soms ergens in een kamer, zodat de kat erop kan liggen snorren. Katten – en er zijn er wel wat in de schilderijen van Vrel – zijn op zich al een symbool van wellust.

Interieur met een vrouw die het haar van een meisje kamt - Jacobus Vrel — Interieur met een vrouw die het haar van een meisje kamt – Jacobus Vrel (The Detroit Institute of Arts)

Veel deugdzamer is dan de moeder die de haren van haar dochter kamt en ontluist; een symbool van fysieke maar ook mentale zuiverheid.

Honderdvijftig jaar worden de enigmatische werken van Vrel bestudeerd en nog zijn tal van schilderijen ergens verscholen. Vele vragen blijven; Jacobus Vrel blijft een ongrijpbaar mysterie… Voorlopig.

De tentoonstelling Jacobus Vrel is nog tot 17 september 2023 te zien in de Fondation Custodia, 121 rue de Lille in Parijs. De stichting, gevestigd in het Hôtel Turgot, een achttiende-eeuws stadspaleis, herbergt de Collectie Frits Lugt, een prachtverzameling en onderzoeksinstelling van Nederlandse grafische kunst. Tot een jaar geleden stond ze onder de leiding van de jammer genoeg te vroeg overleden Ger Luyten, een eminente Nederlandse kunsthistoricus en kenner van prenten en gravures.

Boek: Jacobus Vrel. Looking for Clues of an Enigmatic Painter