Midden in de agglomeratie van Berlijn bevindt zich de uitgestrekte Joodse begraafplaats Weissensee, met circa 115.600 graven een wereld op zich. Terwijl veel andere Joodse begraafplaatsen in Europa door de nazi’s gesloopt of op zijn minst gesloten werden, bleef Weissensee gedurende het nazi-tijdperk geopend en kwam de begraafplaats de Tweede Wereldoorlog betrekkelijk ongeschonden door.
De Joodse gemeenschap in Berlijn had voorafgaand aan 1880 al de beschikking over twee begraafplaatsen, maar vanwege ruimtegebrek volgde dat jaar een derde in het net buiten Berlijn gelegen dorp Weissensee (tegenwoordig een stadsdeel). De ontwerper van de begraafplaats was de gerenommeerde Duitse architect Hugo Licht. Het circa 42 hectare grote terrein (ongeveer 80 voetbalvelden) werd door hem verdeeld in tientallen met wandelpaden begrensde kavels in de vorm van driehoeken en vierkanten. Veel welvarende en prominente Joden vonden op de begraafplaats hun laatste rustplaats, net als 400 Joodse militairen die tijdens de Eerste Wereldoorlog sneuvelden in dienst van het keizerlijk leger.
Na de machtsovername door de nazi’s in 1933 gleed de Joodse begraafplaats Weissensee af naar een bestaan in de marge. Het uiterlijk van veel bestaande graven veranderde nadat in de zomer van 1938 metalen onderdelen, vooral hekwerk, verwijderd werden om omgesmolten te worden voor gebruik in de oorlogsindustrie. Nog voordat vanaf 1941 Duitse Joden gedeporteerd werden naar de vernietigingskampen, werden in totaal driehonderd urnen bijgezet op de begraafplaats met daarin de asresten van Joden die omgekomen waren in de concentratiekampen. Tegenwoordig worden hun namen genoemd op een herdenkingsmuur op de begraafplaats.
In oktober 1941 vertrok vanuit Berlijn de eerste trein met Joden naar het Oosten, waar het merendeel van alle gedeporteerden vermoord zou worden in vernietigingskampen. Tot januari 1945 zouden vele transporten volgen, maar al die tijd bleef de Joodse begraafplaats Weissensee in bedrijf, maar wel met steeds minder personeel. Op het einde van de oorlog waren nog slechts twaalf medewerkers overgebleven, die onder leiding stonden van de hier in juni 1943 aangestelde rabbijn Martin Riesenburger. Allemaal, inclusief Riesenburger, waren ze dankzij hun gemengde huwelijk met een Arische partner uitgezonderd van deportatie.
Zelfmoord
Op de Joodse begraafplaats vonden ook meerdere Joodse onderduikers een tijdelijke verstopplaats. Een opmerkelijke onderduikplek was het via het dak toegankelijke mausoleum van de in 1926 overleden operazanger Joseph Schwarz. Behalve voor mensen werd de begraafplaats ook benut als verstopplek voor 538 thorarollen, die eigenlijk bestemd waren voor een nazi-expositie over het Jodendom. De ongeschonden exemplaren zouden na de oorlog worden geschonken aan heropgerichte Joodse gemeenschappen in Duitsland.
Vandalisme en verwaarlozing
De begraafplaats in Weissensee, waarop tijdens geallieerde bombardementen op Berlijn meermaals bommen vielen, kwam de oorlog met 4.000 beschadigde graven en een vernielde rouwzaal betrekkelijk ongeschonden door. Al in september 1945 werd door de Joodse gemeente in Berlijn, die om en nabij 8.000 overlevenden vertegenwoordigde, bij de ingang van de begraafplaats een herdenkingsplaquette ingewijd ter herinnering aan de slachtoffers van de Holocaust.
In het door de geallieerde overwinnaars in bezettingszones verdeelde Berlijn maakte de Joodse begraafplaats Weissensee deel uit van de Sovjetzone en vanaf 1949 van Oost-Berlijn in de DDR. Het communistische tijdperk deed de begraafplaats in Weissensee geen goed. Met een geslonken Joodse gemeenschap en een nalatige overheid viel de begraafplaats ten prooi aan vandalisme en verwaarlozing.
Tegenwoordig kent Berlijn weer een bloeiende Joodse gemeenschap, voor een groot deel bestaand uit emigranten vanuit voormalige Sovjetrepublieken. Veertien voltijdspersoneelsleden zijn tegenwoordig werkzaam op de begraafplaats, waar jaarlijks ongeveer veertig begrafenissen plaatsvinden. Vrijwilligers, scholieren, studenten en ingehuurde professionals doen hun best om de begraafplaats zoveel mogelijk in haar oorspronkelijke staat terug te brengen. Bij het onderhoud van de begraafplaats is er hulp van het Duitse leger.
De Joodse begraafplaats Weissensee, de grootste nog in bedrijf zijnde Joodse begraafplaats in Europa, is voorgedragen bij UNESCO als werelderfgoed. De begraafplaats is geopend voor bezoekers, uitgezonderd op zaterdag (sabbat). Het adres is: Herbert-Baum-Str. 45 (S-Bahn station Greifswalder Straße).
Een uitgebreidere beschrijving van dit onderwerp is opgenomen in het in 2021 verschenen boek Meer dan alleen Auschwitz van dezelfde auteur.
