Justus Lipsius – Humanist en pleitbezorger van de rede

Justus Lipsius (1547-1606) wordt terecht beschouwd als één van de meest invloedrijke humanisten uit de zestiende eeuw. Net als zijn al even illustere geestesgenoot, Desiderius Erasmus, stelde Lipsius in zijn publicaties het rationeel denken, de rede en tolerantie voor de medemens centraal. Een kennismaking met deze bijzondere man:

Jeugd en studiejaren

Justus Lipsius, wiens werkelijke naam eigenlijk Judocus Lips was, werd op 18 oktober 1547 binnen een welstellende familie in de Vlaams-Brabantse gemeente Overijse nabij Brussel geboren. Op jeugdige leeftijd werd hij door zijn ouders naar het jezuïetencollege in Keulen gestuurd om er zijn noviciaat te doen. Hij kreeg er les van de Vlaamse jezuïet en schrijver Frans de Costere (1532-1619) die hem de voorliefde voor de klassieke litteratuur bijbracht.

Lipsius zette nadien zijn opleiding verder aan de universiteit van Leuven waar hij zich verder toelegde op de studie van de klassieke letteren. Korte tijd nadien kwamen zijn ouders onverwachts te overlijden en kreeg hij van de vroegere aartsbisschop van Mechelen, kardinaal Granvelle (1517-1586), de kans om als diens secretaris aan de slag te gaan in Rome. Tijdens zijn verblijf aldaar maakte Lipsius kennis met het ideeëngoed van de Franse humanist Marc Antoine Muret (1526-1586), maar besloot enige tijd later terug te keren naar zijn geboortedorp.

Verdere levensloop

Intussen wekte de Lutherse geloofsleer de interesse op van Lipsius en reisde hij in het voorjaar van 1572 af naar Jena waar hij aan de universiteit ging doceren. In het jaar daarop keerde hij terug naar Leuven en trad er ondanks zijn celibaatsverplichting in het huwelijk met de weduwe Anna Vande Calstere die hij enkele jaren voordien tijdens zijn studies aan de Leuvense Alma mater had leren kennen.

Door het aanhoudend krijgsgeweld besloot Lipsius de Zuidelijke Nederlanden te ontvluchten en vestigde hij zich samen met zijn echtgenote in Leiden waar hij door Willem van Oranje (1533-1584) een betrekking kreeg aangeboden als professor aan de pas opgerichte calvinistische universiteit. Lipsius zou er dertien jaar les geven en er zelf tot rector magnificus worden verkozen. Overmand door heimwee besloot hij echter terug te keren naar Leuven waar hij door toedoen van enkele jezuïeten een leerstoel verkreeg aan de katholieke universiteit. Hij zou er tot aan zijn dood, 23 maart 1606, bedrijvig blijven.

Justus Lipsius’ controversieel magnum opus “De Constantia”

Middenin het religieus geweld van de Tachtigjarige Oorlog dat grote delen van Europa teisterde, publiceerde Lipsius in 1584 zijn filosofisch en moraliserend boekwerk “De Constantia” waarin hij pleitte voor meer redelijkheid en ratio. Zijn pleidooi werd in humanistische kringen op veel bijval onthaald, maar kon bij sommige theologen die in de goddelijke predestinatie geloofden op weinig begrip rekenen. Toch bleef Justus Lipsius’ traktaat waarin hij als humanist het vrije denken, de rede en de verdraagzaamheid centraal stelde, tot op de dag van vandaag nazinderen.

Het Justus Lipsiusgebouw

In het hart van de Europese wijk te Brussel is het naar de geleerde vernoemde Justus Lipsiusgebouw te vinden. Van 1995 tot eind 2016 was het de zetel van de Raad van de Europese Unie. De toetreding van een reeks nieuwe lidstaten maakte echter dat het gebouw niet langer functioneel was. Sinds januari 2017 vinden de raadszittingen van de Raad dan ook plaats in het aanpalend gloednieuwe Europagebouw. De vergaderruimtes in het Justus Lipsiusgebouw worden door de Europese Unie evenwel nog altijd gebruikt voor het organiseren van conferenties en overlegcommissies van subcomités.

Het nog steeds imposante gebouw vertoont ter hoogte van de ingang een beeldpartij die de ‘Roof van Europa door Zeus’ voorstelt, een bekend verhaal uit de Griekse mythologie dat in de eerste eeuw van onze jaartelling door de Romeinse dichter Ovidius in zijn ‘Metamorphoses’ op meesterlijke wijze werd beschreven. Verder staat in het atrium van het pand een modernistisch kunstwerk opgesteld dat de verschillende landen van de Europese Unie uitbeeldt. Het werd vervaardigd door de Tsjechische kunstenaar David Cerny (1967).

Een gepaste hommage

In 1909 werd in het Vlaams-Brabantse Leuven op de Bondgenotenlaan een standbeeld onthuld ter ere van Lipsius. Het bronzen kunstwerk is het werk van de beeldhouwer Jules Jourdain (1873-1957) naar een ontwerp van de architecten Henry Vaes en Victor Creten.

Naar aanleiding van de vierhonderdste sterfdag van Lipsius werd in 2006 door de Koninklijke Munt van België een zilveren herdenkingsmunt van tien euro uitgegeven met op de voorzijde de beeltenis van de humanist en op de waardekant van de munt de kaart van Europa omgeven door de twaalf sterren die de Europese Unie symboliseren.

Boek: Denkers uit de Nederlanden over politiek en maatschappij