Karl Marx (1818-1883) – Grondlegger van het communisme

De Duitse filosoof Karl Marx was een van de belangrijkste denkers uit de negentiende eeuw. Zijn ideeën – bekend als het marxisme – hadden grote invloed op de filosofie, historiografie, economie, sociologie en ook op de praktische wereldpolitiek in de twintigste eeuw. Marx was een belangrijke inspirator van de arbeidersbeweging en een van de belangrijkste denkers van het socialisme en het communisme. Hij is vooral bekend geworden door zijn driedelige magnum opus Das Kapital (1867, 1885 en 1894) en het eveneens beroemde Communistisch Manifest (1848), dat hij schreef met zijn levensvriend Friedrich Engels (1820-1895).

Belang van Karl Marx’ gedachtegoed

Kennis van Karl Marx en zijn gedachtegoed is, speciaal voor historici en historisch geïnteresseerden, om minstens drie redenen belangrijk. Ten eerste waren zijn ideeën van invloed op de ideologieën van veel politieke partijen in de negentiende en twintigste eeuw. Marx’ politieke denken is nog steeds invloedrijk, ook na de neergang van het communisme vanaf de jaren 1980.

Ten tweede zijn – dat is genoegzaam bekend – veel wereldwijde politieke gebeurtenissen uit de twintigste eeuw niet te begrijpen zonder het gedachtegoed van Karl Marx in rekening te brengen. Te denken valt aan de Russische Revolutie van 1917, het Amerikaanse Mccarthyisme (ca.1950-1957), de Koude Oorlog (1945-1989) of de bouw en val van de Berlijnse Muur (1989).

De wetenschappelijke geschiedbeoefening, dat is het derde punt, onderging in de loop van de twintigste eeuw grote invloed van de geschiedopvattingen van Karl Marx en de marxisten. Voor historici is kennisname van Karl Marx en diens ideeën en visie dan ook cruciaal om veel historisch werk op de juist manier te kunnen interpreteren en op waarde te schatten. Enkele bekende door Marx beïnvloedde historici zijn het Nederlandse echtpaar Jan Romein (1893-1962) en Annie Romein-Verschoor (1895-1978), de Britse historici Eric Hobsbawm (1917-2012) en E.P. Thompson (1924-1993). Met name in de Britse historiografie heeft de marxistische geschiedschrijving een invloedrijke rol gespeeld, via de Communist Party Historian Group (CPHG) van 1946-1956

Jeugd & opleiding

Karl Marx werd op 5 mei 1818 geboren in het Duitse Trier. Hij was het derde kind van de Duitse advocaat Heinrich Marx (1777-1838) en de in Nijmegen geboren Henriette Presburg (1788-1863). Henriette kwam uit een bemiddelde familie en kreeg als bruidsschat 20.000 gulden mee. Samen kregen Karl Marx’ ouders – die eerst tot het jodendom behoorden, maar zich bekeerden tot het protestantisme – negen kinderen, van wie er twee op jonge leeftijd stierven.

Karl Marx groeide op in Trier, dat bekendstond als een kosmopolitische, historisch rijke stad met een roemrijk Romeins verleden. Maar Trier was in het begin van de negentiende eeuw in verval en armoedig. Een kwart van de bevolking van Trier was afhankelijk van de armensteun. Het gezin Marx deed het relatief goed. Ze waren niet rijk, maar raakten evenmin aan de bedelstaf.

Over Karl Marx’ jonge jaren is weinig bekend. Volgens zijn biograaf Jonathan Sperber was Karl – hij baseert zich op uitspraken van diens dochter – een dominant en aanwezig kind, dat zijn zusjes terroriseerde en commandeerde. Verder wordt aangenomen dat Marx thuis privéonderwijs volgde en niet op een basisschool heeft gezeten. Een Trierse boekhandelaar, Eduard Montigny, leerde hem schrijven.

In de jaren 1830-1835 volgde Karl Marx in Trier het gymnasium. Daarna begon hij aan een studie rechten, eerst op de Universiteit van Bonn. Na een jaar stapte Marx over naar de hoger aangeschreven Universiteit van Berlijn. Marx leerde razendsnel en was een regelrecht genie. Hij verzuimde regelmatig colleges om in bierhallen en koffiehuizen met filosofen in discussie te gaan. Marx bestudeerde het gedachtegoed van Immanuel Kant (1724-1804), Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), en vooral ‘het dialectisch proces’ – daarover straks meer – van Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831).

Op 25 april 1841, hij was toen 22 jaar jong, promoveerde Marx op een filosofisch proefschrift getiteld Differenz der demokritischen und epikureischen Naturphilosophie, waarin hij de natuurfilosofie van Democritus en Epicurus vergeleek. Dit deed hij aan de Universiteit van Jena, omdat Marx op de Universiteit van Berlijn een slechte reputatie had vanwege zijn neohegeliaanse gedachtegoed.

Huwelijk

Op 19 juni 1843 trouwde Karl Marx met zijn jeugdliefde Jenny von Westphalen (1814-1881), een meisje van adellijke komaf met wie hij inmiddels zeven jaar verloofd was. Het echtpaar kreeg drie dochters: Jenny junior (alias ‘Jennychen’) in 1844, Laura in 1845, Eleanor (alias ‘Tussy’) in 1855. Twee van zijn drie dochters pleegden zelfmoord: Eleanor in 1898 met vergif, nadat ze had ontdekt dat haar man stiekem een jonge actrice had getrouwd. En in 1911 Laura, toen ze 66 was, samen met haar man om de kwalen van de ouderdom voor te zijn. De derde en oudste dochter, Jenny junior, stierf op 38-jarige leeftijd aan kanker.

Marx werkte doorgaans zes dagen per week, maar op zondag ging het gezin (dat in Londen woonde) standaard met een picknickmand en bier op pad om te ontspannen in de zon. Marx speelde dan altijd met zijn dochters en maakte bijvoorbeeld ritjes op een ezel met hen. Zijn dochters lagen dan dubbel, omdat Marx op een ezel er niet uitzag. Op de terugreis naar huis zongen de Marxjes een gezamenlijk lied of droeg vader Marx op een jolige manier teksten voor uit La Divina Commedia (De goddelijke komedie) van Dante Aleghieri (1265-1321) of deed hij de demon Mephisto uit Faust (1806 / 1831), de wereldberoemde sage zoals verwoord door Goethe. Het gezinsklimaat van de familie Marx kan gezond genoemd worden. De dames in het gezin Marx toonden volledige toewijding aan hun vaders historische missie.

Karl Marx als redacteur en schrijver

Karl Marx werkte als (hoofdredacteur) bij verscheidene kranten en periodieken. In 1842 en 1843 was hij in Keulen hoofdredacteur van de radicaal sociaaldemocratische krant Rheinische Zeitung. In deze periode maakte hij voor het eerst kennis met Friedrich Engels, met wie hij een levenslange vriendschap opbouwde en nauw samenwerkte. Vervolgens werkte Marx in 1843 en 1844 in Parijs, waar hij gevraagd was als redacteur voor de Deutsch-Französische Jahrbücher. In deze periode werd hij door de staat Pruissen aangeklaagd voor majesteitsschennis en hoogverraad, omdat hij positief had geschreven over een (mislukte) aanslag op koning Frederik Wilhelm IV (1795-1861). Marx gaf zijn Pruisisch staatsburgerschap op en trok naar Brussel, waar hij van 1845 tot 1847 werkte. Zijn werkzaamheden in deze periode liepen uit op het Communistisch Manifest, dat op 21 februari 1848 verscheen en dat hij samen met zijn vriend Friedrich Engels geschreven had.

Ondanks de redacteurbaantjes van Marx, had het gezin het arm, kreeg de familie Marx regelmatig schuldeisers achter zich aan, evenals de autoriteiten vanwege zijn radicale gedachtegoed. Goede huisvriend Friedrich Engels, een excentrieke levensgenieter en vrouwenversierder, hielp Marx regelmatig financieel uit de brand. En toen Marx in 1851 een buitenechtelijke zoon verwekte bij een dienstmeisje (aldus de geruchten), wierp Engels zich op als de vader en redde zo vermoedelijk Marx’ huwelijk.

Vanaf 1850 tot zijn dood woonde Karl Marx in Londen, waar hij in het British Museum talloze economische studies doornam. De kennis die hij hier vergaarde, resulteerde in diverse studies, waarvan het driedelige werk Das Kapital zijn levenswerk zou worden.

Historisch materialisme en dialectisch proces

De basis van het gedachtegoed van Karl Marx en Friedrich Engels was het historische materialisme, gecombineerd met een geschiedvisie die zich kenmerkte door een ‘dialectisch proces’. We willen hierbij in deze biografie nog kort stilstaan.

Marx en Engels deden hun gedachten over ‘historisch materialisme’ voor het eerst uit de doeken in het boek Die Deutsche Ideologie (1845). Zonder overigens zelf het begrip ‘historisch materialisme’ te gebruiken. Grote inspiratiebron hierbij was voor beide mannen het boek Das Wesen des Christentums (1841) van Ludwig Feuerbach (1804-1872). Feuerbach stelde dat God een menselijke projectie was en alles niet vanuit religie, maar vanuit materie en natuurwetenschap verklaard moest worden.

Het historisch materialisme van Marx en Engels hield in dat de ontwikkeling van menselijke samenlevingen door de geschiedenis heen werd gevormd door de zogenoemde onderbouw, dat wil zeggen door productiekrach­ten en productie­verhou­dingen. Onder ‘productiekrach­ten’ verstond Marx het geheel van productieve vermogens, van natuurlijke hulpbronnen en technologieën, waarover een samenleving beschikt. De ‘productieverhoudingen’ bestonden uit de relaties van mensen met het eigendom over productiemiddelen. Dit eigendom (of gebrek daaraan) bepaalde de klassenverhoudingen. Marx constateerde op allerlei momenten in de geschiedenis dat de verhoudingen uit balans waren, waardoor er een klassenstrijd ontstond tussen de bezitters van kapitaal en arbeid, en degenen die daarvan het slachtoffer waren en werden uitgebuit (slaven, proletariërs). De productiekrachten en -verhou­dingen, de ‘onderbouw’, is (in de loop van de geschiedenis) vormend geweest voor de bovenbouw: recht, politiek, godsdienst, kunst, filosofie: de uitingsvormen van het bewustzijn van een samenleving.

In het voorwoord van Zur Kritik der politischen Ökono­mie (1859) onderscheidde Marx vier productiewijzen die, grofweg gesproken, elkaar in de loop van de geschiedenis zouden hebben opge­volgd:

“In großen Umrissen können asiatische, antike, feudale und modern bürger­liche Produktionsweisen als progressive Epochen der ökonomischen Gesellschafts­for­mation bezeichnet werden.”

De opeenvolging van deze historische perioden gebeurde volgens een ‘dialectisch proces’, een concept dat Marx had ontleend aan de filosoof Hegel (hoewel Hegel idealistisch was en Marx materialistisch). Hierbij raakte een bestaande historische situatie (these) in onbalans door groeiende tegenstellingen in het productieproces (antithese) wat onvermijdelijk leidde tot botsingen (bijvoorbeeld slavenopstanden, revoluties) en een nieuwe maatschappelijke orde (synthese). Dit proces herhaalde zich in de geschiedenis verschillende malen. De eerstvolgende botsing zou dan de proletarische revolutie zijn, die volgens Karl Marx zou uitlopen op een nieuwe maatschappelijke orde: de communistische heilsstaat.

Dood van Karl Marx

Op 2 december 1881 overleed Marx’ vrouw Jenny. Zelf was Karl Marx ernstig ziek, te ziek om op de begrafenis te zijn. Friedrich Engels sprak voor hem bij de uitvaart.

Op 11 januari 1883 overleed plotseling Marx’ dochter Jenny junior, naar (later) bleek aan kanker. Deze dreun kwam Marx niet meer te boven: op 14 maart 1883 overleed de grondlegger van het communisme zelf. Toen de huisvrouw Karl Marx op zijn sterfbed vroeg of hij nog enkele laatste woorden had, was het antwoord van Marx:

“Maak dat je wegkomt laatste woorden zijn voor idioten die nog niet genoeg gezegd hebben!”

Boek: Het communistisch manifest
Boek: Biografie van Marx

Video van het Humanistisch Verbond over Karl Marx:

Enkele beroemde uitspraken van Karl Marx

Godsdienst is de opium van het volk.”

Kinderen moeten hun ouders opvoeden.”

Het is niet de wijze van denken van de mens, die zijn wijze van leven verklaart, doch integendeel zijn wijze van leven, die zijn wijze van denken verklaart.”

Er waart een spook door Europa, het spook van het communisme…”

Proletariërs aller landen, verenigt u!”

De geschiedenis van iedere tot dusverre bestaande maatschappij is de geschiedenis van de klassenstrijd.”

Meer uitspraken en citaten van de Duitse filosoof

Bronnen ▼