Voor Rutte waren al drie Nederlanders secretaris-generaal van de NAVO

Het was volop in het nieuws: demissionair minister-president Mark Rutte stelde zich in oktober 2023 officieel kandidaat voor de positie van secretaris-generaal van de NAVO. Rutte zei erbij dat hij zijn kans niet groot achtte, met name omdat een vrouw waarschijnlijk de voorkeur zou genieten. Maar de vraag is of deze relativering welgemeend was, of meer voor de bühne. Juni 2024 werd in ieder geval duidelijk dat de premier, na veel gelobby, vrijwel zeker de nieuwe NAVO-topman wordt.

Veel min of meer ingewijden dichten Rutte eerder een goede kans toe. Voor de benoeming geldt geen vastgestelde procedure, het is een kwestie van lobbyen, steun vergaren (waarbij met name die van de VS belangrijk is) en besluitvorming in achterkamertjes.

Het feit dat Rutte geen vrouw is, was volgens ingewijden sowieso niet het grootste probleem voor Rutte’s kandidatuur. Een serieuze kandidate was niet in beeld, maar als bijvoorbeeld iemand als Ursula von der Leyen zich zou hebben gemeld had dat anders kunnen worden. Een groter probleem, zeker in de ogen van de VS, was dat Nederland al vele jaren de norm van 2 procent aan defensieuitgaven niet haalde. In 2023 was dat 1,7 procent, voor de jaren daarna was een stijging tot net boven de 2 procent voorzien. En, opvallend: kort voordat bekend werd dat Rutte de post van NAVO-topman zou krijgen, maakt het bondgenootschap bekend dat Nederland voor het eerst sinds lange tijd aan de norm voldeed.

Veel secretarissen-generaal waren diplomaat en/of minister van buitenlandse zaken, iets wat Rutte niet in zijn bagage heeft. Hij profileerde zich zeker de afgelopen jaren echter nadrukkelijk op het internationale toneel, en toonde zich een trouw bondgenoot van de VS met zijn standpunten over bijvoorbeeld Rusland, Oekraïne en het conflict tussen Israël en Hamas.

De Nederlandse secretarissen-generaal van de NAVO

Als Rutte inderdaad secretaris-generaal wordt van het machtigste bondgenootschap ter wereld – iets waar vrijwel niemand nog aan twijfelt -, dan is hij de vierde Nederlander die deze positie bereikt bereikt. Zijn Nederlandse voorgangers zijn Dirk Stikker (VVD, 1961-1964), Joseph Luns (KVP, later partijloos, 1971-1984) en Jaap de Hoop Scheffer (CDA, 2004-2009).

Dirk Stikker (1897-1979) was secretaris-generaal van de NAVO van april 1961 tot augustus 1964. Hij was een voormalig diplomaat en minister van buitenlandse zaken (1948-1952). In 1948 was Stikker één van de oprichters van de VVD en werd hij de eerste partijvoorzitter. Na zijn ministerschap was Stikker onder andere ambassadeur in Londen. De liberale voorman was in de eerste plaats een Atlanticus, van Europees federalisme moest hij weinig hebben.

Joseph Luns (1911-2002) diende van oktober 1971 tot juni 1984 en is daarmee de langstzittende secretaris-generaal. Na een diplomatieke carrière was de KVP-politicus van 1952 tot 1971 minister in acht (!) kabinetten. Eerst als minister zonder portefeuille en vanaf 1956 als minister van buitenlandse zaken. In het buitenland werd zijn kandidatuur voor het leiden van de NAVO over het algemeen meer gewaardeerd dan in Nederland, waarbij zijn lidmaatschap van de NSB in de jaren dertig zeker een rol speelde.

Jaap de Hoop Scheffer (geboren in 1948) was secretaris-generaal van januari 2004 tot augustus 2009. In 1986 werd De Hoop Scheffer namens het CDA lid van de Tweede Kamer. Tussen 1997 en 2001 was hij fractievoorzitter, gevolgd door zijn ministerschap van buitenlandse zaken van 2002 tot 2003, het departement waar hij van 1976 tot 1986 diende als diplomaat.

Wat is de NAVO?

Bij de oprichting in 1949 telde de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie twaalf leden. Op dit moment zijn dat er eenendertig. Na de val van het IJzeren Gordijn, het verdwijnen van de Sovjet-Unie en de (herwonnen) zelfstandigheid van landen uit het voormalige Sovjet-imperium heeft vanaf het eind van de jaren negentig een sterke uitbreiding richting het oosten plaatsgevonden.

De oprichting van de NAVO werd geregeld in het Noord-Atlantische Verdrag dat op 4 april 1949 werd getekend door een twaalftal landen: België, Canada, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Portugal, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Later kwamen daar Turkije en Griekenland (februari 1952), de Bondsrepubliek Duitsland (1955) en Spanje (1982) bij. Na het einde van de Koude Oorlog sloten Tsjechië, Polen en Hongarije zich aan (12 maart 1999), evenals Estland, Letland, Litouwen, Slowakije, Slovenië, Roemenië en Bulgarije (29 maart 2004), Kroatië en Albanië (april 2009), Montenegro (5 juni 2017) en Noord-Macedonië (27 maart 2020). Finland werd op 4 april 2023 lid.

Artikel 5

De kern van het verdrag is artikel 5, dat stelt dat een aanval op één van de lidstaten in Europa of Noord-Amerika door de andere leden zal worden opgevat als een aanval op alle lidstaten en dat al die leden de aangevallen lidstaat zullen bijstaan. De site van de organisatie verwoordt het meer algemene doel van de NAVO als het garanderen van de vrijheid en veiligheid van haar lidstaten met politieke en militaire middelen en het bieden van de gelegenheid aan de lidstaten om te overleggen en samen te werken rond defensie- en veiligheidskwesties. Een NAVO-beslissing is de uitdrukking van de gemeenschappelijke wil van alle eenendertig lidstaten aangezien alle beslissingen met eenparigheid van stemmen worden genomen.

Hoeveel invloed heeft de secretaris-generaal?

De secretaris-generaal is de voorzitter van de Noord-Atlantische Raad, het hoogste bestuursorgaan van de NAVO. De secretaris-generaal is tevens algemeen vertegenwoordiger van de organisatie. Hoewel hij of zij geen militaire rol vervult, gaat het zeker om een invloedrijke positie. Omdat de militaire opperbevelhebber van de NAVO traditioneel een Amerikaan is, is de secretaris-generaal tot nu toe iedere keer een Europeaan geweest. Dat is echter geen vastgelegde regel.

Heeft de secretaris-generaal veel invloed? Dat is een moeilijk te beantwoorden vraag, mede omdat veel van de besluitvorming niet in de volle openbaarheid geschiedt. Het is echter ontegenzeggelijk een belangrijke functie die toegang verleent tot de top van de wereldleiders. Of en hoe die macht wordt gebruikt hangt mede van de persoon van de secretaris-generaal af. Duidelijk is dat hij of zij rekening moet houden met de machtsverhoudingen binnen de NAVO en in de wereld; de secretaris-generaal kan zich geen solistische koers kan veroorloven.

Wachten op de trein

Vaak is het secretaris-generaalschap de afsluiting van een politieke carrière. Het eindstation, om het zo uit te drukken. Rutte stond op het perron en aarzelde niet om aan boord van de NAVO-trein te stappen toen die kans zich voordeed. Indachtig de woorden van Ronald Koeman, toen die midden in zijn succesvolle eerste periode als bondscoach door Barcelona werd gevraagd: als die trein voorbij komt, zo zei hij, dan spring je erop.