“In het spoor van Robert van Gulik”

De Nederlandse thriller-auteur Robert van Gulik (1910-1967) is een van de meest gelezen en vertaalde auteurs van de Lage landen. Verschillende keren werden zijn wereldberoemde Rechter Tie-boeken ook omgewerkt tot Engelstalige en Chinese TV-series. Het zegt iets over de internationale vermaardheid van deze Nederlandse auteur en diplomaat. Toch is Van Gulik in Nederland wat vergeten geraakt en de Rechter Tie-verhalen worden bij ons dan ook niet zo veel meer gelezen. Onlangs is er echter wel een nieuwe documentaire over zijn leven uitgebracht, getiteld “In het spoor van Robert van Gulik”.

In deze film van de Nederlands-Belgische regisseur Rob Rombout wordt de levenswandel van Van Gulik nauwgezet gevolgd en krijgt men te horen dat de schrijver van de Rechter Tie-reeks naast diplomaat onder andere ook wereldbefaamd sinoloog, geleerde en bespeler van de Chinese luit was.

Avontuurlijk Dubbelleven

Uit de documentaire blijkt dat de in Nederlands-Indië opgegroeide Van Gulik een zeer avontuurlijk leven heeft geleid. Hij bewoog zich graag buiten de gebaande paden en werd aangetrokken door excentrieke en buitensporige onderwerpen. Bovendien was hij een man van de wereld die van alle markten thuis was. Van Gulik schreef immers naast proza ook poëzie en was illustrator, wetenschapper en Kalligrafist. Daarnaast publiceerde hij ook nog eens over Gibbon-apen en erotiek in het Oude China. Van Gulik speelde bovendien graag op de Chinese luit (eigenlijk een citer). Over dit laatste instrument heeft hij een fraaie verhandeling geschreven getiteld The Lore of the Chinese lute. In de film van Rombout komt een bewonderaar van Van Gulik (en ex geheim-agent van de CIA in Vietnam) naar voren die onder invloed van de Nederlandse schrijver ook met het bespelen van dit moeilijke instrument is begonnen. Net als deze man was Van Gulik zelf ook ooit spion, waarover later meer.

Van Gulik’s leven valt in veel opzichten te vergelijken met een bijna onwerkelijke (detective)roman. Hij leefde immers in zijn eigen wereld ergens tussen Nederland en het Verre Oosten en tussen de Tang Dynastie en de twintigste eeuw. Gewoon was hij bepaald niet.

Van Gulik trouwde bijvoorbeeld met de dochter van een lokale heerser (haar naam: Shui Shifang) en in de oorlog was hij enige tijd spion in Oost-Afrika (Japanners afluisteren). Vervolgens reisde hij de hele wereld rond als toerist en diplomaat. Als diplomatieke standplaatsen had hij onder meer Japan, Maleisië, India, Libanon en China. Een typische uitspraak voor Van Gulik is:

“Leidt niet iedereen een dubbelleven? Aan de ene kant de dagelijkse routine. Aan de andere kant het leven dat we zouden willen leven als we maar een beetje moed hadden.” (Robert van Gulik in “Een gegeven dag”)

“In het spoor van Robert van Gulik” maakt duidelijk dat fictie en realiteit inderdaad behoorlijk door elkaar liepen in het leven en werk van Van Gulik. In zijn romans nam hij niet zelden ervaringen op uit zijn eigen leven. Ooit zei Van Gulik daarover: “Rechter Tie …dat ben ik zelf”. De Oosterse magistraat was duidelijk zijn alter ego.

In de documentaire van Rombout komt dit mooi tot uitdrukking doordat de inhoud en de vorm goed verweven werden, waarbij fictieve en non-fictionele elementen samengebald zijn tot één filmisch geheel. Ook de animaties van de hoofdfiguren in de documentaire vloeien gedurende de hele film vlot in elkaar over tot een organisch geheel. In het begin is dat wat bevreemdend, maar later gaat men steeds meer waardering krijgen voor deze comic book-achtige aanpak.

Arthur Japin

Interessant aspect van Rombout’s film is dat er allerlei bekende en onbekende mensen aan het woord komen die Van Gulik en zijn werk gekend hebben. Boeiend om te horen is bijvoorbeeld dat de gerenommeerde auteur Arthur Japin hem in zijn jeugd verschillende malen ontmoette. Japin’s ouders kenden Van Gulik persoonlijk en zagen hem geregeld in Haarlem en Den Haag. De toen 6-jarige Japin deelde met de thriller-auteur een interesse in de Gibbon (mensaap) over welk dier Van Gulik ooit een non-fictie boek schreef: The gibbon in China. An essay in Chinese animal lore.

Uit de documentaire van Rombout blijkt dat van Gulik met zijn werk overal ter wereld veel mensen heeft beïnvloed en geïnspireerd. Zelfs in onze tijd zijn er nog lezers en belangstellenden die de Chinese cultuur beter hebben leren kennen door de boeken van Van Gulik. In de documentaire komt bijvoorbeeld een Chinese archeologie-professor aan bod die vertelt dat hij Van Gulik ging lezen om de seksualiteit in het oude China beter te leren begrijpen, waarbij hij lachend enkele dildo’s laat zien uit lang vervlogen tijd. Frappant is daarbij dat er volgens de archeoloog qua vorm en functionaliteit weinig is veranderd aan dit erotische speelgoed voor volwassenen. Eigenlijk was Van Gulik dus ook een beetje een seksuoloog avant la lettre.

Ook de Franse auteur Frédéric Lenormand was gek van Van Gulik’s boeken en begon daarom in de jaren negentig met het voortzetten van de Rechter Tie-reeks. Van Gulik was toen al meer dan twintig jaar dood. Inmiddels heeft Lenormand 21 nieuwe delen voltooid. In de documentaire vertelt hij gepassioneerd over Rechter Tie en de invloed die Van Gulik op hem gehad heeft.

Diplomaat Guido Tielman komt ook aan het woord en vertelt hoe Van Gulik hem in zijn leven beïnvloed heeft. Zonder de auteur van Rechter Tie zou Tielman hoogstwaarschijnlijk geen diplomaat in China zijn geworden legt hij uit. Van Gulik was altijd een inspiratiebron voor hem en het feit dat hij in China nu ook op dezelfde plaatsen als de Nederlandse auteur verblijft, ziet Tielman als een soort voorbeschikking door het lot. Interessant om te horen hoe ver de invloed van Van Gulik en zijn boeken soms kan gaan.

Rechter Tie

De figuur van Rechter Tie, waar Van Gulik zo veel over schreef, heeft echt bestaan blijkt uit de documentaire. Hij was een historisch figuur en leefde tijdens de Tang-dynastie in de provinciestad Tai-Yuan, waar hij ook geboren is. In de film wordt naar deze plaats afgereisd en zien we in een parkje het beeld van Rechter Tie staan dat de inspiratiebron vormde voor Van Gulik om zijn reeks over deze magistraat te starten.

Hoewel Van Gulik de traditie van de klassieke Chinese detective-verhalen voortzette in zijn werk, was hij eigenlijk geen fan van deze Oosterse misdaadverhalen waarbij de dader vanaf het begin bekend was en het er om draaide te ontdekken welke hoogwaardigheidsbekleder de misdaad toe had gedekt. Van Gulik vond de westerse Whodunit-detective, waarbij naar de dader gezocht wordt, verregaand superieur en schreef daarom ook in die stijl. Een duidelijke breuk met de Chinese traditie.

Gibbon

Interessant is ook om de zoon en dochter van Van Gulik (Pauline en Willem) voorbij te zien komen in de documentaire. Willem werd geen Sinoloog zoals zijn vader, maar wel Japanoloog. Beide kinderen hebben duidelijk veel waardering voor hun interessante vader waarbij Willem wel aangeeft dat Robert Van Gulik op hem als kind overkwam als een indrukwekkende, nogal autoritaire persoon: echt een natuurlijke vaderfiguur. Zowel Pauline als Willem geven echter ook aan dat Van Gulik altijd zeer rechtvaardig was. Hij deed alles met veel respect en legde altijd uit waarom hij tot een straf of beloning was gekomen. Van Gulik was volgens Pauline daarom ook, ondanks zijn autoritaire voorkomen, niet echt een strenge vader. Hij haalde zijn dochter bijvoorbeeld altijd op als ze heimwee had of ergens niet wilde overnachten. Zelfs voor zijn eigen gibbon was Van Gulik een vaderfiguur vertelt ze. Toen de aap eens een longontsteking had opgelopen verzorgde Van Gulik het beestje namelijk eigenhandig. Hij voedde het dier en nam continu de lichaamstemperatuur van de aap op. Uiteindelijk kwam de gibbon er door de goede zorgen van de diplomaat weer helemaal bovenop. Dit zonder de tussenkomst van een dierenarts.

Eind jaren zestig werd Van Gulik ernstig ziek. Om te bewijzen dat hij niet lui was geweest in zijn leven wilde hij voor zijn dood nog even snel zijn laatste boek afronden, wat hem ook lukte. De titel van dat werk luidt ‘Halssnoer en Kalebas’. Na zijn overlijden werden er nog andere titels gevonden die ook werden uitgegeven. Lui was hij duidelijk niet geweest.

Daar werd wel eens anders over gedacht. Soms waren er namelijk geruchten dat Van Gulik zijn diplomatieke werk wel eens verwaarloosde om te kunnen schrijven en zich aan zijn hobby’s te wijden. Misschien was dit soms wel zo, maar het heeft ook veel moois opgeleverd, waar mensen vandaag nog steeds van genieten en iets van kunnen leren zo blijkt uit de documentaire. Rechter Tie is tenslotte nog steeds een begrip en mensen lezen Van Gulik’s werk nog altijd om China beter te begrijpen. Geen geringe prestatie. Van Gulik’s (diplomatieke) missie is op die manier, cultureel gezien, uitstekend geslaagd.

Schijnwerpers

“In het spoor van Van Gulik” geeft een mooi portret van een zeer veelzijdig man die helaas te vroeg is overleden en een beetje vergeten is geraakt bij het grote publiek. Hopelijk kan deze documentaire van Rob Rombout de auteur van Rechter Tie weer wat in de schijnwerpers brengen. Van Gulik en zijn detective-romans verdienen het.

~ Paul Prillevitz

Overzicht van boeken van Robert van Gulik
Website met meer informatie over de documentaire

Trailer van de documentaire: