Sigmund Freud – Grondlegger van de psychoanalyse

Hij is de geschiedenis ingegaan als grondlegger van de psychoanalyse: de Moravisch-Oostenrijkse neuroloog Sigmund Freud (1856-1939). Zijn analyse van de menselijke psyche heeft veel invloed gehad in de psychologie, maar ook in andere takken van de wetenschap. Beroemd zijn Freuds ideeën over het onderbewuste, het Oedipuscomplex en beroemde werken als De Droomduiding (1900) en Het onbehagen in de cultuur (1930).

Jeugd en opleiding

Sigmund Freud werd op 6 mei 1856 onder de naam Sigismond Schlomo Freud geboren in de plaats Freiberg in Moravië, in het huidige Tsjechië. Hij was de oudste zoon in een arm, joods gezin dat in totaal zeven kinderen telde. Toen Freud vier jaar was, verhuisde zijn familie – na een kort verblijf in Leipzig – naar Wenen. Sigismond was de oogappel van zijn ouders en bevestigde hun positieve beeld door de middelbare school cum laude af te ronden.

Toen Freud zeventien jaar was, in 1873, ging hij in Wenen studeren aan de medische faculteit. Rond die tijd besloot hij ook zijn naam te veranderen in Sigmund Freud. Hij behaalde een graad in de zoölogie (dierkunde). Met deze studie bleek hij geen goed verdienend werk te kunnen krijgen en daarom nam Freud een baan aan in het Algemeen Ziekenhuis van Wenen. In 1879 vervulde Freud een jaar lang zijn dienstplicht, waardoor hij zijn studie – hij was bezig om te promoveren – moest onderbreken. In 1881 voltooide hij zijn promotieonderzoek en werd doctor, met een onderzoek getiteld Über das Rückenmark niederer Fischarten.

In 1880 besloot Sigmund Freud een eigen psychiatrische praktijk te openen.

Filosofie en psychoanalyse van Sigmund Freud

De kern van Sigmund Freuds psychoanalytische filosofie is een analyse van het menselijke ‘ik’, het wezen en de psyche van de mens. Sigmund Freud beschouwde het menselijke lichaam en de geest als een geheel van energiestromen. Deze energiestromen noemde hij ‘driften’ (Triebe).

De belangrijkste menselijke driften bevonden zich volgens Freud, net als een ijsberg, onder het oppervlakte van het menselijk bewustzijn en maakten daarmee deel uit van het ‘onderbewuste’. Dit principe is bekend geworden als de ‘ijsbergmetafoor’. Als belangrijkste oerdriften beschouwde Freud eros (levensdrift, de drang tot behoud van de eigen soort), libido (fysische seksuele driften) en thanatos (doodsdrift, het verlangen naar een spanningsloze toestand).

Volgens Freud, zo concludeerde hij op basis van zijn omgang met patiënten als psychiater, bestond de menselijke persoonlijkheid uit drie delen: het ‘Es’ (‘het’, Latijn: id), het ‘Ich’ (‘ik’, Latijn: ego) en het ‘Über-ich’ (‘boven-ik’, Latijn: super-ego). Het ‘Es’ omhelsde bij Freud de ongestuurde en ongeremde driften: primitieve instincten zoals honger, dorst, de drang naar seks of het vermijden van pijn maakten hiervan onderdeel uit. Deze instincten bevonden zich in het onderbewuste.

Het Über-ich of super-ego was volledig tegengesteld aan het Es. Het Über-ich is het morele deel van de persoonlijkheid, het geweten. Door straffen en belonen heeft de persoonlijkheid bepaalde normen en regels geïnternaliseerd. Dit gebeurt met name tot het vijfde levensjaar van een kind. Het Über-ich, de morele socialisering van de mens, speelt zich net als het Es grotendeels af in het onderbewuste van de mens.

Het Ich brengt het Es en Über-ich samen. Dit deel van de persoonlijkheid is zowel bewust als onbewust. Het Ich zorgt voor aanpassing aan de situatie en doet de mens beseffen dat behoeftebevrediging soms uitgesteld moet worden. Het Ich onderdrukt de primaire instincten en zorgt er bijvoorbeeld voor dat je je inhoudt tegenover andere mensen en vriendelijk blijft, terwijl je ze het liefst een oplawaai zou willen verkopen.

Oedipuscomplex

Beroemd is het psychoanalytische concept van het Oedipuscomplex, waarover Sigmund Freud in 1897 publiceerde. Deze theorie stelt dat kinderen in hun jonge jaren onderbewuste erotische bindingen krijgen met een van hun ouders, waarbij de andere ouder een concurrent wordt. Met name jongens zouden vatbaar zijn voor de ontwikkeling van een Oedipuscomplex, waarbij ze zich tot hun moeder aangetrokken voelden en hun vader als concurrent of rivaal gingen beschouwen.

De latere Zwitserse psychiater en psycholoog Carl Gustav Jung (1875-1961) bedacht voor meisjes met bepaalde oedipale fantasieën (Freud had dit al beschreven: meisjes zouden boos worden op hun moeder als ze ontdekten geen penis te hebben) de term Elektracomplex. Net als bij het Oedipuscomplex verwijst deze naam naar iemand uit de Griekse mythologie, in dit geval Elektra.

Hoofdwerken: Die Traumdeutung & Das Unbehagen in der Kultur

Tot Sigmund Freuds belangrijkste werken behoren Die Traumdeutung, gepubliceerd in het jaar 1900, en het cultuurkritische werk Das Unbehagen in der Kultur uit 1930. Gezien het belang van deze werken wordt in deze paragraaf hierop kort ingegaan.

In de nacht van 23 op 24 juli 1895 had Sigmund Freud een droom. Deze ‘historische droom’ is bekend geworden als ‘de injectie van Irma’. In het boek Die Traumdeutung (1900) duidde hij zijn eigen droom als een belangrijk voorbeeld van de theorie dat dromen de vervulling zijn van (onderdrukte) wensen of verlangens. Freuds eigen droom en andere dromen konden, zo redeneerde hij, – net als andere dromen – ‘ontcijferd’ worden door processen toe te passen als ‘verdichting’, ‘verschuiving’ en ‘droomweergave’. Op die manier kon je, via een droomanalyse, achter ‘het onderbewuste’ komen.

Das Unbehagen in der Kultur was een lang essay, dat vergelijkbaar is met toenmalige cultuurkritische werken van filosofen als Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes (1919), Johan Huizinga, In de schaduwen van morgen (1935) of José Ortega y Gasset en diens Opstand der horden uit 1933.

Het was toevallig dat Freud zijn manuscript van Das Unbehagen enkel dagen na het uitbreken van de Beurskrach in New York (oktober 1929) bij zijn uitgever indiende. De eerste druk was – wellicht mede daardoor – razendsnel uitverkocht. Dit essay vormt de meest volledige weerslag van de cultuurfilosofie van Sigmund Freud. Het is een somber werk, waarin een beperkt vertrouwen in de toekomst doorklinkt. Hoewel Freud in meerdere opzichten een zoon van de Verlichting was, zo had de wetenschap bij hem het absolute primaat boven de godsdienst, was het toekomstperspectief dat Das Unbehagen in der Kultur schetste verre van rooskleurig. Het boek opent met de kritische zin:

Man kann sich des Eindrucks nicht erwehren, daß die Menschen gemeinhin mit falschen Maßstäben messen, Macht, Erfolg und Reichtum für sich anstreben und bei anderen bewundern, die wahren Werte des Lebens aber unterschätzen – Vertaling: “Men kan zich niet aan de indruk onttrekken, dat de mens vaak met verkeerde maatstaven meet, Macht, Succes en Rijkdom voor zichzelf najaagt en die van anderen bewondert, maar de echte levenswaarden onderschat.”

In het boek concludeerde hij onder meer dat de menselijke driften zich nooit volledig laten onderdrukken of sublimeren, waarmee de cultuur haar eigen onbehagen creëerde. Altijd bleef de ongeremde en amorele vrijheid de mens lokken. Het communisme, waarbij iedereen evenveel – in de praktijk ‘even weinig’ – krijgt, bood in dit opzocht geen soelaas.

Religiekritiek

Net als veel andere negentiende-eeuwse filosofen – te denken valt aan Karl Marx, Friedrich Nietzsche of Charles Darwin – uitte Sigmund Freud kritiek op religie in het algemeen en het christendom in het bijzonder.

Freud verklaarde religie niet zoals Marx vanuit de sociaal-economische omstandigheden, maar vanuit een psychologische achtergrond. Religie was, aldus Freud, een neurotisch verschijnsel ofwel een teken van onvolwassenheid. Gelovigen durfden volgens Freud niet zelfstandig te denken en handelen en waren in die zin eigenlijk nog kinds. Freud geloofde niet in het bestaan van een ‘hemelse Vader’.

Laatste levensjaren

Op 5 juni 1938 ontvluchtte Sigmund Freud – geholpen door zijn vriendin én patiënte prinses Marie Bonaparte en door zijn vriend – nazi-Oostenrijk en vestigde zich in de stad Londen. Ergens in deze tijd kreeg hij mondkanker, wat wellicht het gevolg was van het feit dat Freud gemiddeld een doos sigaren per dag rookte. Na een langdurig ziekbed nam Sigmund Freud op 23 september 1939 een overdosis morfine en stierf.

Al tijdens zijn leven kreeg Freud veel commentaar en kritiek op zijn psychoanalytisch gedachtegoed. De kritiek is deels gefundeerd. Maar tegelijk profileerde Sigmund Freud zich met zijn filosofie en gedachtegoed als belangrijkste grondlegger van de psychoanalyse en was dienst gedachtegoed invloedrijk in verscheidene wetenschappelijke deelgebieden. Kritiek én waardering dus voor Sigmund Freud.

Freuds ideeën hadden ook invloed op de kunst, met name op de surrealistische beweging in de jaren 1920 tot 1940. André Breton (1896-1966), de grondlegger van het surrealisme, was gefascineerd door dromen, het boek Die Traumdeutung en de psychoanalyse. In surrealistische schilderijen en films uit het interbellum komen dan ook veel onderbewuste droomomgevingen voor, gebaseerd op de theorieën van Sigmund Freud.

Documentaire over Freud

Bronnen ▼