Wie ooit, in de Sovjet-tijd, in Moskou was en er vandaag weer terugkeert komt in een onherkenbare wereld terecht. De saaie eenvormigheid, de stille straten, de grauwe flats, de overheersende Sovjet-architectuur, de rijen voor de winkels en de strenge agenten lijken te zijn verdrongen door moderne warenhuizen, drukke straten, bizar gevormde gebouwen en een ronduit ontspannen sfeer op straat. De Russische Federatie heeft de Sovjet-Unie vervangen; althans in de grote steden.
Wat rest is nostalgie. Naar het roemrijke verleden van wat ooit de Sovjet-Unie was, terwijl het Rusland van vandaag niet altijd even overtuigend probeert zijn plaats op het wereldtoneel te behouden. Toch zei ook de huidige leider Vladimir Poetin:
‘Wie de Sovjet-Unie niet mist heeft geen hart. Wie er naar terug wil heeft geen verstand’.
Sovjetsferen
Het citaat staat in het begin van het boek Sovjetsferen – Tastbaar verleden in Moldavië, Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland van Willem de Boer en Justin Kroesen. De originele titel is in het Engels: ‘Soviet Spheres – Past present in Belarus, Moldova, Russia and Ukraïne’, maar de (zeer bescheiden) toelichtende tekst is in twee talen afgedrukt.
De fotografen Willem de Boer en Justin Kroesen noemen zichzelf
‘kinderen van de Koude Oorlog die na de val van het IJzeren Gordijn volwassen werden’.
Voor hen was de Sovjet-Unie een gesloten land met een systeem dat vooral een (vage) bedreiging vormde. Toen het Sovjetrijk toch wel heel onverwacht uit elkaar viel veronderstelden veel mensen dat het land nu stabiel, liberaal en democratisch zou worden. De verwachting is door de realiteit van vandaag ingehaald.
Impressies sinds 2004
Sinds 2004 reizen Willem de Boer en Justin Kroesen door Rusland en de voormalige Sovjet-republieken in Europa, op zoek naar herinneringen aan een voltooid verleden tijd. In Rusland, Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland verkenden ze niet alleen de centra van de grote steden; ze trokken ook naar de buitenwijken met hun ‘chroestsjovkas’ (appartementen) en naar het platteland waar de tijd vaak stil was blijven staan.
Achter de ‘soms grauwe of zelfs grimmige facades’ bleek een ‘vriendelijke wereld’ verborgen van mensen ‘die er bij alle onzekerheden het beste van proberen te maken’. Overal stonden duren open. Zelden werden vragen gesteld. ‘Als buitenstaanders ontmoetten we weinig nieuwsgierigheid, maar nog minder wantrouwen’. Zo hadden ze als fotografen bijna ongemerkt de vrijheid om te gaan waar ze wilden en de wereld vast te leggen zoals die aan hen werd getoond.
Verleden herleeft
Sovjetsferen blijken in het huidige Oost-Europa nog volop aanwezig, zo blijkt uit de collage van 55 schitterende foto’s op tachtig pagina’s in het boek. Veelzeggende stillevens, grauwe flatgebouwen, boeren op hun primitieve boerenerf, een invalide, steunend op ouderwetse krukken, stokoude Lada’s, een modern stadsverkeer, een brievenbus die waarschijnlijk al sinds de tsaren post ontvangt, schotelantennes op een datsja, een metro, moderne jongeren op een party in Minsk en op dezelfde dag vijftien kilometer verder een boerenerf met een autowrak (dat vast nog zou kunnen rijden), een moderne wachtkamer voor de trein in Moldavië en een (in de Sovjet-Unie gesloten) herbouwde Russisch-orthodoxe kerk in Polatsk (Wit-Rusland), met… zijn het nonnen of in eerbiedig zwart geklede gelovigen? En een foto van de plaats waar de tijd sinds 1986 werkelijk is stilgezet: Pripyat, een voorstad van Tsjernobyl, dat in 1986 ontruimd werd als gevolg van die kernramp.
Veelzeggende foto’s
Overigens gaan de auteurs kennelijk uit van het motto dat een foto meer zegt dan duizend woorden. De toelichting is minimaal; blijft meestal beperkt tot de plaats en het land waar de foto gemaakt is. Maar dat dwingt de lezer als het ware om de platen intensief te bestuderen, en dan blijken soms onthullende details. Zoals die muurschildering in Vitebs, Wit-Rusland, van een vogel die uit zijn kooi ontsnapt. Een voetballertje oefent op het plaveisel van een grauwe flat in Kiev, Oekraïne; het omheinende gaas is weggedrukt. Een winkel met CCCP, vertaald Unie van Socialistische Sovjet-Republieken, op de gevel en een portret van Lenin in de etalage – nostalgie? Een primitief bushokje in Krilovo, Kaliningrad oblast in Rusland, in schrille kleuren beschilderd. De uitstalling van pluchen roofdieren voor een trein tussen Kiev en Dnipropetrovsk in Oekraïne blijft overigens een raadsel.
Schoonheid overal herkenbaar
Voor de Nederlandse ambassadeur in Moskou, Renée Jones-Bos, roepen de foto’s in het boek herinneringen op aan de tijd dat ze voor het eerst kennis maakte met Moskou, in 1980, nog diep in het Sovjet-tijdperk.
‘Toen kon je niet met de auto het land binnen rijden, dus de eerste indruk die ik kreeg was de oude luchthaven Sheremetyevo, een monument van modernistische architectuur die in niets lijkt op de moderne hub die het nu is’.
Als je de dingen van dichtbij bekijkt is volgens haar schoonheid overal te herkennen; zelfs in een modderige plas of een vervallen bushokje uit het Sovjet-tijdperk. Willem de Boer en Justin Kroesen hebben beelden vastgelegd die bewaard zullen blijven, ook al is vroeg of laat ook op die plaatsen de moderne tijd in opmars en zal blijken dat alles van waarde weerloos is. Gelukkig hebben we dan de foto’s nog.
Boek: Soviet Spheres – Past present in Belarus, Moldova, Russia and Ukraine
Overzicht van artikelen over de geschiedenis van Rusland
Bekijk dit boek bij:
