Tapijt van Bayeux – Een historisch wandkleed

Het tapijt van Bayeux, ook wel ‘wandkleed van Bayeux’ is een beroemd historisch borduurwerk van maar liefst 70 meter bij 50 centimeter, dat rond 1068 gemaakt werd, hoogstwaarschijnlijk in Engeland. Op het tapijt wordt de (aanloop naar de) Slag bij Hastings afgebeeld. Het tapijt van Bayeux wordt beschouwd als een van de belangrijkste middeleeuwse kunstschatten ter wereld.

Het tapijt van Bayeux dankt haar naam aan het feit dat het bisschoppelijk paleis zich in deze periode in het Normandische plaatsje Bayeux bevond. Het werd kort na de Slag bij Hastings gemaakt in opdracht van bisschop Odo van Bayeux, een halfbroer van Willem de Veroveraar, de Normandische hertog die tijdens de slag het leger van koning Harold II van Engeland versloeg. Dit was een belangrijke stap in de Normandische verovering van Engeland. Opdrachtgever Odo van Bayeux werd hierna door zijn halfbroer tot graaf van Kent zijn gemaakt.

Vaak is beweerd dat de bisschop het tapijt liet maken voor de kathedraal van Bayeux, die in 1077 werd ingewijd. De meeste historici achten dat tegenwoordig niet waarschijnlijk. Volgens hen is het borduurwerk daarvoor te ‘werelds’ waardoor het niet geschikt was als religieuze versiering in een sacraal bouwwerk. Vermoed wordt daarom dat het tapijt oorspronkelijk bedoeld was voor in een kasteel. Op het werk zijn ook nauwelijks religieuze elementen terug te vinden. Willem de Veroveraar, die volgens zijn tijdgenoten toch tamelijk vroom was, is op het lange borduurwerk betrokken bij geen enkel religieus ritueel, terwijl bisschop Odo op het tapijt slechts één keer een godsdienstige rol speelt: tijdens een gebed voor een aards banket… De bisschop was dan ook in de allereerste plaats een feodale heer en werd pas later, toen hij al veel macht en rijkdom had vergaard, ook bisschop.

Het tapijt werd vermoedelijk gemaakt in een borduuratelier in Engeland, mogelijk in Canterbury. In het verleden is ook wel beweerd dat het beroemde borduurwerk werd vervaardigd door de echtgenote van Willem de Veroveraar, Mathilde van Vlaanderen (ca. 1031-1083). De bewering dat deze hertogin het borduurwerk samen met haar hofdames maakte is door historici echter al lang naar het rijk der fabelen verwezen. Toch zijn in Bayeux nog veel bordjes te vinden die bezoekers de weg wijzen naar La Tapisserie de la Reine Mathilde (Het wandtapijt van koningin Mathilde).

In zekere zin is het Tapijt van Bayeux een zeer oude strip. Op het borduurwerk worden zowel de voorgeschiedenis van de Normandische verovering van Engeland als de inscheping, landing en uiteindelijke Slag bij Hastings chronologisch in beeld gebracht. Maar dan wel op propagandistische wijze. Het tapijt van Bayeux toont de geschiedenis zoals de overwinnaars die graag zagen en vormt ook een soort rechtvaardiging voor de inval van de Normandische hertog. Engelse kroniekschrijvers keken heel anders naar deze invasie en betitelden deze bijvoorbeeld als een ‘onderneming van piraten’.

De dood van koning Harold

Het tapijt is een met wollen garens geborduurde linnen doek en dus eigenlijk geen geweven wandtapijt. De verschillende taferelen zijn afgebeeld met blauwe, groene, rode en gele wol. Eén van de bekendste scènes op het tapijt is de afbeelding waarop te zien is hoe Harold II van Engeland op het slagveld sneuvelt. Mede op basis van een afbeelding op het borduurwerk (zie hierboven) is in het verleden lang gesuggereerd dat de koning door een pijl in zijn oog werd geraakt, maar hiervoor is geen enkel historisch bewijs. Bovendien is de man die de pijl richting zijn hoofd krijgt Harold waarschijnlijk helemaal niet. De koning is iets verder naar rechts te zien, terwijl hij wordt neergeslagen door een Normandische ridder.

Voor militair historici is is het borduurwerk onder meer interessant, vanwege de kleding van de strijders en de getoonde wapens, waaronder lans, speer, goedendag, pijl en boog, oorlogsbijl en zwaard.

Technisch gezien valt het tapijt onder het zogeheten ‘Arabische borduursel’. Bij de afbeeldingen zijn in totaal zeventig korte Latijnse toelichtingen te vinden, sommige daarvan bestaan uit slechts één of twee woorden.

Reis van het tapijt

Hoewel aangenomen wordt dat het tapijt al kort na 1066 werd besteld, wordt het borduurwerk in historische bronnen pas voor het eerst vermeld in 1476, in een inventaris van de kathedraal van Bayeux. Hier was het borduurwerk in deze tijd jaarlijks te bezichtigen, tijdens het feest der relikwieën. Het werd dan vermoedelijk hoog opgehangen, aan de zuilen van de middenbeuk, om daarna opgerold weer in een kist gelegd te worden. Omdat het tapijt dus niet zo vaak te zien was, is het zeer goed bewaard gebleven, al waren in het verleden enkele restauraties noodzakelijk.

Tijdens de Franse Revolutie werd het tapijt tot twee keer toe bijna vernield en in november 1803 werd het op initiatief van Napoleon voor het eerst buiten Bayeux tentoongesteld, namelijk in het Louvre in Parijs. Het ging de Franse keizer daarbij niet zozeer om de kunsthistorische waarde van het historische tapijt. De vertoning van het werk in Parijs had eerder een propagandistisch doel. Napoleon maakte plannen voor een invasie van Engeland en het borduurwerk leende zich uitstekend om anderen van de haalbaarheid te overtuigen. Willem de Veroveraar was in 1066 immers ook succesvol…

Tweede Wereldoorlog

In de negentiende eeuw kwam er steeds meer internationale aandacht voor het historische tapijt nadat er in Engeland kopieën verschenen.  

Gedurende de Tweede Wereldoorlog was het tapijt niet in Bayeux te bewonderen. Het werd toen op verschillende locaties bewaard, waaronder in het kasteel van Sarthe. Na de oorlog was het borduurwerk opnieuw enige tijd in het Louvre te bewonderen om daarna definitief te verkassen naar het voormalige bisschoppelijk paleis in Bayeux.

Momenteel wordt daar gewerkt aan een nieuwe museumruimte. De opening van die nieuwe zaal staat gepland voor 2026. Het tapijt trekt jaarlijks meer dan een kwart miljoen bezoekers.

Komeet Halley

Vermeldenswaardig is nog dat op het historische borduurwerk een komeet te zien is die in 1066 vanaf de aarde was te zien, met op het tapijt daarbij de tekst Ista mirant stellam (hier verwonderen ze zich over de ster). Aangenomen wordt dat dit gaat om de beroemde komeet Halley. Het zou dan de oudste nog bekende waarneming van deze komeet in Europa zijn. De komeet Halley is een van de bekendste en helderste kometen, die eens in de circa zesenzeventig jaar waarneembaar is vanaf de aarde en onder meer beschreven is in oude Chinese, Babylonische, Joodse en Romeinse kronieken. Hij is vernoemd naar de Britse astronoom Edmond Halley (1656-1742), die voor het eerst vaststelde dat kometen waarover in de geschiedenis was geschreven, volgens een bepaald patroon verschijnen. Pas in 2061 is hij weer te zien.

Ten tijde van de coronapandemie, toen het Bayeux-museum niet was te bezoeken, werd een online reproductie van het beroemde borduurwerk gemaakt. Hierdoor is het gehele werk ook vanaf de computer in hoge resolutie te bekijken.

Animatie van het Tapijt van Bayeux:

Bronnen ▼