Het Warschaupact (1955-1991) – Tegenhanger van de NAVO

Het Warschaupact was een militair bondgenootschap van communistische landen in Oost-Europa, onder aanvoering van de Sovjet-Unie. Het bondgenootschap bestond van 1955 tot 1991 en werd beschouwd als de tegenhanger van de NAVO.

Sovjet-partijleider Nikita Chroesjtsjov besloot in 1955 dat de communistische landen in Oost-Europa de handen ineen moesten slaan. Dit nadat West-Duitsland op 9 mei 1955 lid was geworden van de NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie). Deze militaire alliantie was zes jaar eerder opgericht. De deelname van West-Duitsland was met name de Sovjet-Unie een doorn in het oog. De herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog, waarin Duitse troepen onder de codenaam Operatie Barbarossa Rusland waren binnengevallen, stonden nog vers in het geheugen.

De Warschaupact-landen verklaarden te streven naar een collectief veiligheidsstelsel voor Europa. De communistische staten meenden echter dat ze gedwongen waren eerst met elkaar een verdrag te sluiten. In de preambule van het verdrag van Warschau onderstreepten de ondertekenaars dat dit wat hen betreft noodzakelijk was…

“…met het oog op de toestand die in Europa ontstaan is door de ratificatie van de Akkoorden van Parijs,¹ die voorzien in de vorming van een nieuw militair samengaan in de vorm van de West-Europese Unie met deelneming van West-Duitsland, dat herbewapend en in het Noordatlantische blok wordt opgenomen, waardoor het gevaar van een nieuwe oorlog vergroot wordt en de nationale veiligheid van de vredelievende staten wordt bedreigd.”

Twee blokken

De ondertekenaars beloofden elkaar ook te steunen bij een eventuele militaire aanval. Het Warschaupact wordt vaak gezien als de tegenhanger van de NAVO. De oprichting van de twee organisaties onderstreepten in ieder geval dat de wereld verdeeld was in twee blokken: het Oostblok, aangevoerd door de Sovjet-Unie, en het Westblok, met de Verenigde Staten als belangrijkste partner.

De landen die na een vierdaagse conferentie op 14 mei 1955 toetraden tot het Warschaupact waren de Sovjet-Unie, Albanië, Bulgarije, Roemenië, Oost-Duitsland, Hongarije, Polen en Tsjechoslowakije. Ook China was op de conferentie aanwezig, maar dat land trad niet toe. Wel verklaarde de toenmalige Chinese minister van Defensie Peng Teh-hoeai dat zijn land de Oost-Europese landen te hulp zou schieten als deze door ‘imperialisten’ werden aangevallen.

Illustratief voor de leidende rol die de Sovjet-Unie innam, was dat het gezamenlijk opperbevel van het Warschaupact in Moskou kwam te liggen. De nationale strijdkrachten van de lidstaten bleven onder toezicht staan van de eigen commando’s maar het pact regelde ook de oprichting van een Verenigd Militair Commando, dat toestemming had in alle landen actief te zijn. Aangezien dit commando onder leiding stond van de Sovjet-Unie betekende dit in de praktijk dat er geregeld Russische troepen werden geplaatst op grondgebied van de andere lidstaten. Die andere lidstaten werden door de Sovjets meer en meer als satellietstaten beschouwd. De organisatie van de strijdkrachten van het Warschaupact was ook volledig afhankelijk van de Sovjet-Unie doordat deze ondergeschikt was gemaakt aan het ministerie van Defensie in Moskou.

Hegemonie

De landen verplichtten zich niet alleen om samen te werken op het gebied van defensie. Volgens het pact waren de lidstaat ook verplicht elkaar te raadplegen in alle internationale kwesties die elkaars gemeenschappelijke belangen raakten. Hiervoor werd een speciaal Politiek Consultatief Comité opgericht. Ook hier speelde de Sovjet-Unie een zeer dominante rol. Volgens critici, met name in het Westen, gebruikte het communistische land het Warschau-pact om een groot socialistisch systeem op te bouwen en de eigen hegemonie in Midden-Europa te verzekeren.

Albanië verliet het bondgenootschap in 1968 en zocht toen toenadering tot communistisch China. Albanië had de samenwerking in 1962 al beëindigd maar trok zich in 1968 formeel terug. Dit nadat lidstaten van het pact Tsjechoslowakije waren binnengevallen vanwege de Praagse Lente.

Einde van het Warschaupact

Het pact hield stand tot 1 juli 1991. In de tussenliggende periode trad Hongarije korte tijd uit. Door onder meer de val van de Berlijnse Muur verloor de Sovjet-Unie haar greep op Midden- en Oost-Europa en verloor het Warschaupact geleidelijk haar politieke en militaire basis. Ook het uiteenvallen van de Sovjet-Unie speelde hierbij een belangrijke rol.

In 1999 traden enkele landen die voorheen lid waren van het communistische bondgenootschap, toe tot de NAVO: Tsjechië, Hongarije en Polen. In 2004 volgden Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië.

Meer geschiedenis van Rusland
Meer over het communisme

Bronnen / noten