Dark
Light

Alles voor het moederland

Twee Russisch-Joodse schrijvers over de Stalin-terreur
Auteur:
3 minuten leestijd
Alles voor het moederland (detail cover)
Alles voor het moederland (detail cover)

In 1937, ten tijde van de Grote Terreur (1934-1939) – ook wel de Grote Zuivering genoemd – werden liefst 800.000 Russen geëxecuteerd, 1.7 miljoen gearresteerd en 350.000 Russische inwoners verbannen naar de Goelag-kampen. In Alles voor het moederland (Uitgeverij Atlas Contact, 2017), geeft journalist en Ruslandkenner Michel Krielaars aan de hand van twee grote Russisch-Joodse schrijvers – Isaak Babel en Vasili Grossman – een scherp beeld van de schaduwzijden van het communisme.

Vasili Grossman en Isaak Babel

Vasili Grossman met het Rode Leger in Duitsland, 1945
Vasili Grossman met het Rode Leger in Duitsland, 1945
Na de Russische Revolutie van 1917 waren de verwachtingen over het communisme en de toekomst hooggespannen. Maar al gauw maakte de hoop plaats voor wanhoop, desillusie en angst. Een grootse roman waarin dit naar voren komt, is Leven en lot (1960) van Vasili Grossman (1905-1964). Deze roman ging over de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog, geleid door en lijdend onder Jozef Stalin. Ook vergeleek Grossman in deze roman het communisme met het nationaalsocialisme van Adolf Hitler en consorten.

De NKVD, de Russische geheime dienst, zorgde ervoor dat Grossmans roman en andere manuscripten in beslag werden genomen. Maar trouwe fans van Grossman zorgden ervoor dat er afschriften bewaard bleven. Grossman stierf in 1964, onwetend dat zijn magnum opus alsnog gepubliceerd zou worden in de Sovjet-Unie in 1989 (een Engelse uitgave verscheen al in 1980). De publicatie was mogelijk onder het regime van Michael Gorbatsjov (1931-), toen er meer openheid (glasnost) was en daarmee ruimte voor meer kritische geluiden.

Isaak Babel (1894-1940) had als romanschrijver al in de jaren 1920 naam gemaakt met zijn verhalenbundels De Rode ruiterij en Verhalen van Odessa. Toen Stalin in 1928 afstand nam van de Nieuwe Economische Politiek (NEP) van Lenin en zijn vijfjarenplannen invoerde, werd ook het Russische culturele leven aan banden gelegd. Babel weigerde om pro-communistisch te schrijven en trok zich terug uit het literaire leven.

Een verkeerde vriendschap, met de (latere) vrouw van NKVD-hoofd Nicolaj Jezjov (1895-1940) leidde ertoe dat Babel op 27 januari 1940 geëxecuteerd werd. Het bevel kwam rechtstreeks van Jozef Stalin zelf. De aanklacht luidde (onder geweld werd een bekentenis afgedwongen), naast samenwerking met de aanhangers van Léon Trotski (1879-1940), ‘spionage voor de Fransen’.

Verleden en heden

In Alles voor het moederland maken we aan de hand van Vasili Grossmans en Isaak Babels werken kennis met vooral de schaduwzijden van het communisme. Krielaars boek is een echt journalistiek-historisch werk, waarin hij telkens knap van het heden naar het verleden springt en andersom. Het verhaal van Krielaars wordt nooit saai; het betoog blijft boeien. Zo spreekt de auteur bijvoorbeeld met de nabestaanden van hen die de Stalin-terreur overleefden.

Regelmatig maken we in Krielaars’ boek kennis met andere belangrijke auteurs uit de Sovjetperiode. Een van hen is de schrijver Maksim Gorki (1868-1936), een man die – onder meer – met zijn roman De moeder (1906)…

“…een vernieuwende literaire stijl uitvond, het socialistisch realisme, dat de nieuwe doctrine in de Russische literatuur werd en decennialang stoere en vooral onleesbare arbeiders- en fabrieksromans zou opleveren.” (104)

Joeri Pimenov - Het nieuwe Moskou
Joeri Pimenov – Het nieuwe Moskou
Andere kunstenaars – met name schrijvers en schilders – komen ook voorbij, zoals Joeri Pimenovs (1903-1977) schilderij Het nieuwe Moskou (1937). Dit schilderij toonde nog het optimisme over Stalins plannen met de Sovjet-Unie. Pimenov vertolkte in dit schilderij de vrouwenemancipatie en de waarden ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ van de Franse Revolutie. Ook passeert onder meer de contemporaine Britse schrijver Julian Barnes (1946-) de revue, die in 2016 de historische roman The Noise of Time publiceerde, over de Russische componist Dmitri Sjostakovich (1906-1975). Deze veelgeprezen roman schetst het leven in de Sovjet-Unie tijdens de Grote Terreur in de jaren 1930.

De schrijver Konstantin Paustovski (1892-1968) en scenarioschrijver Vladimir Zjeleznikov (1925-2015), auteur van het geruchtmakende jeugdboek Tsjoetsjelo (De vogelverschrikker, 1975) komen ook voorbij. Twee schrijvers die zich openlijk kritisch uitten over het communisme onder Jozef Stalin.

Wonder

Alles voor het moederland
Alles voor het moederland
Vasili Grossman overleefde de Grote Terreur. Voor Grossmans biograaf Joeri Bit-Joenan is het nog steeds een raadsel waarom de kritische Grossman geen slachtoffer van het Stalin-geweld werd. Krielaars, die met Bit-Joenan persoonlijk sprak, citeert hem:

Bijna al zijn vrienden zijn doodgeschoten, terwijl hij als enige niet is gearresteerd. De enige verklaring die ik ervoor kan aanvoeren is dat hij literatuur schreef waar het regime op dat moment behoefte aan had. (143,144)

Zoals vermeld liep het met Isaak Babel slechter af. Op 15 mei 1939 pakte de NKVD Babel op. Al zijn manuscripten, boeken en schrijfmateriaal werden in beslag genomen. Babel kwam in de Loebjanka-gevangenis in Moskou terecht, niet de meest fijne plek voor tegenstanders van Stalin. Hier nam hij afscheid van van zijn vrouw:

De auto stopte voor een zware deur waar twee mannen de wacht hielden. Hier nam Babel afscheid van zijn geliefde met de woorden: “Ooit zullen we elkaar weerzien.” (164)

De hoopvolle woorden kwamen niet uit: de twee zagen elkaar nooit meer in levende lijve.

Boek: Alles voor het moederland – Michel Krielaars

Bekijk dit boek bij:

Bekijk dit boek bij Historiek Geschiedenisboeken

Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 50.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:

Gratis nieuwsbrief

Meld u aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief (51.015 actieve abonnees)


Donateurs ondersteunen ons project en dragen direct bij aan de uitbreiding van ons archief.

Meer informatie

×