Bouwwoede – Hoogtegrenzen in de architectuur

In de loop der eeuwen heeft de mens de grenzen horizontaal én verticaal steeds verder verlegd. Aan de skylines verrezen kolossale gebouwen en objecten, variërend van de Hagia Sophia, het Vrijheidsbeeld en de Twin Towers tot de Burj Khalifa in Dubai. Laatstgenoemd gebouw is met 829 meter sinds 2009 de hoogste mondiale toren.

Maar waarom wil de mens steeds hoger de lucht in? En welke reacties riep het verleggen van hoogtegrenzen op bij criticasters?

‘Laatste erectie van Soekarno’

Er zijn vier hoofdmotieven die de mens ertoe brengen om grote architectonische projecten uit de grond te stampen. Voor het gemak laat ik ze alle vier met een ‘p’ beginnen. In de historische werkelijkheid staan deze motieven uiteraard niet op zichzelf, maar komen ze in allerlei combinaties voor. Het eerste is prestige: reusachtige bouwwerken laten zien dat de maker machtig is. Met name dictators wekken graag de indruk dat hun invloed zich niet begrenst tot het aardoppervlak, maar daarbovenuit stijgt. Al in de Bijbel komen we hiervan voorbeelden tegen, zoals bij de Babylonische vorst Nebukadnessar II. Hij liet een reusachtig beeld voor zichzelf bouwen dat door het volk aanbeden moest worden. Een ander, recenter voorbeeld is het paleis van de Roemeense communistische dictator Nicolae Ceauçescu, de Casa Poporului (‘Huis van het Volk’), in Boekarest. Nog steeds is dit het grootste gebouw van Europa. Ook de megalomane volksmenner Jozef Stalin kon er wat van toen hij in 1955 in Warschau het 230 meter hoge Paleis van Cultuur en Wetenschap liet neerzetten.

Een ander fraai voorbeeld is de Monas, het Monumen Nasional van Indonesië, dat gebouwd werd op initiatief van de Indonesische president Soekarno. Deze obelisk van 132 meter hoog bevindt zich in de stad Jakarta. Op de top is een bronzen vlam geplaatst van 14,5 ton, bekleed met 32 kilogram goud. In de volksmond heet de paal cynisch ‘de laatste erectie van Soekarno’. Toen het project in 1975 eindelijk klaar was, lag Soekarno al een aantal jaren in zijn graf.

Hassan II Moskee

De tweede motivering is piëtistisch. Bij dit religieuze motief gaat het om vroomheidsbeleving die via gebouwen tot uitdrukking wordt gebracht. Hierbij speelt tevens de gedachte een rol om als mens dichter bij God te komen. De enorme tempel van Salomo, gebouwd rond 950 v.Chr., vormt een klassiek voorbeeld van zo’n religieuze kolos. De gigantische kathedraal Hagia Sophia in Istanbul maakt eveneens veel indruk.

Of neem de Hassan II Moskee in Casablanca, Marokko. Deze moskee is met minaretten van 210 meter de hoogste ter wereld en heeft een duizelingwekkende capaciteit van 110.000 personen. Overigens zijn er nog zes moskeeën die een grotere capaciteit hebben dan de Hassan II Moskee. De grootste is Masjid al-Haram in Mekka. Normaal passen hier 900.000 islamieten in, maar tijdens de hadj opent deze moskee haar deuren voor vier miljoen bedevaartgangers tegelijk. Er wordt nog steeds gezocht naar een oplossing voor de drangpartijen die bijna jaarlijks dodelijke slachtoffers maken.

Wolkenkrabbers

Ook zonder religieus motief zijn gebouwen nuttig om veel mensen in te huisvesten. Dit pragmatische of economische motief vormt het uitgangspunt bij de bouw van jumbohotels en megakantoorgebouwen. Steden als Chicago (Scyscraper City), Dubai, Hongkong, New York of Shanghai zijn een Mekka voor hoogbouwers. Beroemd is het Trump International Hotel in Chicago van 423 meter hoog, dat voltooid werd in 2009 en naast veel kantoorruimtes 825 woningen en suites herbergt. De wolkenkrabbers van New York zijn misschien wel het bekendst, met als ultieme voorbeeld de voormalige Twin Towers van het World Trade Center. Daar werkten tot de aanslagen van 11 september 2001 dagelijks gemiddeld 50.000 mensen.

De eerste ‘wolkenkrabber’ in Nederland verrees overigens in 1898 te Rotterdam. Dit zogenoemde ‘Het Witte Huis’ is 43 meter hoog en was enige tijd het hoogste kantoorgebouw van Europa. Het Witte Huis bestaat nog steeds. Als een van de weinige gebouwen in het Rotterdamse stadscentrum doorstond Het Witte Huis het Duitse bombardement in mei 1940.

Global art

Een vierde motief is poëtisch: grote gebouwen worden neergezet als een soort beeldende poëzie. Als l’art pour l’art, kunst om de kunst, pronkt deze architectuur aan de horizon. Deze categorie is omvangrijk, omdat architecten zich willen onderscheiden met hun bouwstijl. Het classicistische Paleis op de Dam in Amsterdam, gebouwd en versierd door de beste architecten en kunstenaars uit de zeventiende-eeuwse Republiek, is een mooi voorbeeld. Het op 13.600 palen gebouwde paleis was in de ogen van tijdgenoten een reusachtige verschijning. Artistiek zijn ook de Eiffeltoren (1887-1889), resultaat van de Wereldtentoonstelling in Parijs, en het Vrijheidsbeeld in New York (1886), een Frans geschenk dat herinnerde aan de onafhankelijkheidsstrijd. Het beeld werd in de jaren 1874-1884 gemaakt in Parijs en in 350 delen verscheept naar New York.

Vermeldenswaard is nog de ontwikkeling die de kunstwereld in de twintigste eeuw doormaakte en die zich kenmerkte door verdergaande grensverlegging. Typerend is de global art, een kunststroming waarbij objecten via satellieten waarneembaar zijn vanuit de ruimte. In 1947 maakte de Amerikaans-Japanse kunstenaar Isamu Noguchi (1904-1988) een aarden gezichtsbeeld “To be seen from Mars”, dat vanuit de atmosfeer zichtbaar was.

Domtoren

Fundamentalistische criticasters hebben grensverleggende bouwwerken meer dan eens geduid als profane grootheidswaanzin. De terroristische aanslagen van Al Qaida richtten zich niet voor niets op de grootste architectonische symbolen van Amerika’s rijkdom en macht: het World Trade Center en het Pentagon. En uit de Bijbel kennen we het verhaal van de torenbouw van Babel, die getuigde van goddeloze megalomanie en door God bestraft werd met de Babylonische spraakverwarring.

Treffend is ten slotte de reactie van de geestelijke Geert Grote (1340-1384) op de bouw van de Domtoren in Utrecht. Grote schreef daarover het venijnige traktaat Contra turrim Traiectensem (Tegen de Utrechtse toren), waarin hij de ‘monsterachtige Domtoren’ beschreef als een toonbeeld van ‘ijdele roemzucht’ en ‘overbodigheid’. Het geld kon beter aan de armen gedoneerd worden. Groote vergeleek de Utrechtse Domtoren zelfs met de Toren van Babel.

Artikel in het kader van de Maand van de Geschiedenis

Bronnen ▼