Jan Thielen
De onbedoelde samenleving
In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw besloot Nederland arbeidskrachten van elders te halen. Duizenden gastarbeiders kwamen over uit met name Turkije en Marokko. Aan het primaire doel, de business draaiende houden, werd daarmee voldaan. Wat op de langere termijn daarvan de impact zou zijn, daarover werd niet nagedacht. Dat die gastarbeiders behalve een andere taal ook een andere cultuur, andere gewoontes, andere zeden en ook hun eigen religie meenamen, daarvan werd Nederland zich pas later bewust. En hoewel het aantal Turken en Marokkanen op het totaal van de Nederlandse bevolking relatief klein was, heeft het de Nederlandse samenleving tot in haar grondvesten veranderd. Na jarenlange politieke, sociale, religieuze en culturele problemen en soms zelfs spanningen, werd Nederland plots een land van allochtonen en autochtonen.
In amper vijftig jaar is Nederland inmiddels een multiculturele samenleving geworden. Dat ging niet zonder slag of stoot en het leidt daar nog steeds tot verhitte debatten. Het is nooit een bewuste keuze van Nederland en de Nederlanders geweest om de samenleving te veranderen van een vrijwel volledig blanke en christelijke bevolking in een multiculturele samenleving waar verschillende rassen, culturen en religies hetzelfde grondgebied moesten delen.
Het is niet aan mij een oordeel te vellen over hoe Nederland met het fenomeen van die transitie naar een multiculturele samenleving is omgegaan. Het gaat mij hier om de vaststelling dat de oorsprong ervan gelegen was in het streven naar winstbejag. En zo is ook Suriname ontstaan.
Nederland was een paar eeuwen geleden ’s wereld handelsnatie bij uitstek, waar meer dan waar ook, het privé-initiatief hoog ontwikkeld was en ‘winst’ een volstrekt nieuwe dimensie had gekregen met het concept van ‘winstbejag’. Daarvoor waren begin 1600 de VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie) en niet veel later de WIC (West-Indische Compagnie) opgericht. De VOC had het monopolie verkregen op de handel met het verre oosten, in de gehele Aziatische regio. De WIC kreeg het alleenrecht op de handel in het westen, in de trans-Atlantische driehoek tussen Afrika en Noord- en Zuid-Amerika en het daartussen gelegen Caraïbisch gebied.
Met een blik op de wereldkaart was het duidelijk. Specerijen en andere tropische producten, als handelswaar vaak even – of soms meer – kostbaar als goud en zilver, werden aanvankelijk uit het verre oosten, dus van de andere kant van de wereld, aangevoerd. Als dat van veel dichterbij kon worden aangevoerd, was dat natuurlijk goedkoper en werd de winst veel hoger. Daarom werd die westerse trans-Atlantische driehoek zo interessant, met name door de suiker.
De Zeeuwen hadden al hun oog laten vallen op het stuk grondgebied aan de noordkust van Zuid-Amerika dat eerder was ingenomen door de Engelsen. Ze betwistten die nederzetting die bestond uit niet meer dan een militair fort en omringd was door enkele tientallen huizen, het huidige Paramaribo. Aan de oostkust van Noord-Amerika was het precies andersom. Daar was het een Nederlandse nederzetting, inmiddels uitgegroeid tot bijna een stadje en genaamd Nieuw Amsterdam, dat betwist werd door de Engelsen.
Het commerciële en militaire dispuut werd beslecht met een deal. In 1667 kregen de Engelsen Nieuw Amsterdam en doopten het om tot New York. In ruil daarvoor kregen de Zeeuwen Willoughbyland, dat Suriname ging heten. Het militaire fort Willoughby, waar een paar jaar om was gestreden, kreeg – uiteraard – de naam Fort Zeelandia.
Dat opende nieuwe en potentieel lucratieve perspectieven voor rijke handelslieden in Nederland die het aandurfden met dat nieuwe gewest de concurrentie aan te gaan met de VOC met haar domein in Nederlands-Indië. De stad Amsterdam, grotendeels gerund door de Heren op de Herengracht, samen met de WIC en de rijke Zeeuwse edelman Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck richtten een bv op onder de naam “De Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname”. Van Sommelsdijck werd benoemd tot de CEO van de onderneming, hoewel hij bij aankomst ter plaatse Gouverneur werd genoemd. En zo ontstond het wingewest Suriname als privé-initiatief dat geheel en uitsluitend op economische en commerciële motieven was gegrondvest.
Gouverneur Van Sommelsdijck heeft vergeefs getracht kolonisten uit Nederland over te halen zich in het nieuwe gewest te komen vestigen. Hij deed zelfs een poging om wezen uit internaten te verkrijgen om die op de plantages te werk te stellen. Het zette geen zoden aan de dijk. Want inmiddels was er in die trans-Atlantische driehoek tussen Nederland, Afrika en de Amerika’s een uiterst interessante en zeer winstgevende handel ontstaan in een nieuw product met enorme handelswaarde: slaven.
Daar had de WIC inmiddels veel ervaring mee op gedaan in hun verloren wingewest van het Braziliaanse noordoosten. De WIC regeerde daar van 1630 tot 1654. De belangrijkste steden, banken, ondernemingen en provincies in Nederland staken elkaar de ogen uit met investeringen en initiatieven om een maximaal aandeel te verkrijgen in de woekerwinsten die met deze gouden handelswaar konden worden geboekt. Het was nog steeds de Gouden Eeuw in de grootste kapitalistische handelsnatie ter wereld.
En zo werden er scheepsladingen vol slaven van de Afrikaanse westkust de oceaan overgezet om ook hier op de plantages te belanden. De schepen vertrokken uit Zeeland vol spiegeltjes, werktuigen en andere spullen die werden verruild, al dan niet vrijwillig, maar meestal onder dwang, bij lokale stamhoofden voor jonge mannen en vrouwen die naar Suriname werden vervoerd en hier werden verkocht aan de eigenaren of pachters van de plantages. Elke tot slaaf gemaakte man of vrouw bracht maar liefst 5000 pond suiker op.
Met deze oogst voeren de schepen terug naar Zeeland, werd de suiker uitgeladen, waarna ze weer opnieuw konden uitvaren. De autoriteiten op dit grondgebied dat inmiddels Suriname heette, waren de functionarissen in dienst van de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname. De militaire macht waarvan zij zich bedienden om de ‘orde’ te handhaven, was het privéleger van deze Sociëteit.
Dit heeft geduurd tot er in 1773 een ernstige beurs crash kwam in Amsterdam. Deze leidde ertoe dat de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname het land verliet en de zaak overliet aan individuele lieden van de Sociëteit, waaronder een aantal Joodse administrateurs van Portugese afkomst, die niet naar Nederland terug wilden. Zij waren de nakomelingen van de Portugese Joden die eerder door de inquisitie verdreven waren uit Portugal, als religieuze ballingen terecht kwamen in Nederland en in dienst werden genomen door de WIC voor dat – uiteindelijk mislukt – koloniaal avontuur in Brazilië en toen door de WIC naar Suriname waren gehaald. De Sociëteit als zodanig stak geen geld meer in de onderneming, en de aandelen werden verkocht aan de stad Amsterdam.
Het oorspronkelijke grondgebied, dat eeuwenlang slechts bewoond was door onze Inheemse volkeren, was nu een samenleving geworden waar de Inheemsen de minderheid vormden en gerund werd door blanke kolonisten met duizenden Afrikanen als hun slaven. Het verval van het wingewest als privéonderneming leidde wederom tot een korte overname door de Engelsen. Het gebrek aan interesse voor dit gewest had alles te maken met de ontwikkelingen in Nederlands-Indië. Dat was interessanter geworden voor Nederland omdat er meer gebieden werden veroverd, met een veel minder recalcitrante bevolking. Zonder die zwarte slaven, want ‘met een slaaf kon je nooit zeker zijn’. Vandaag zijn ze er, morgen zijn ze gevlucht naar de bossen van het binnenland.
Er kwamen toen ook andere geïnteresseerden uit Europa die geld en mogelijkheden zagen in de landbouwactiviteiten op de plantages. Pas toen zag Nederland het nut ervan in om dat gewest, met een smalle vruchtbare strook aan de kust, formeel als kolonie in te lijven en onder het bestuur te stellen van de Nederlandse staat.
Ook waren er op kleinere schaal Chinezen aangevoerd. Wat precies de aanleiding is geweest voor het brengen van Chinezen uit Macau, in 1853, weet ik niet. Maar de hoofdzakelijk vrijgezelle Chinezen zijn gebracht en hebben zich gemengd met de rest van de bevolking. Naarmate de Nederlanders steeds meer grondgebied op Java veroverden en daar een overschot aan arbeidskrachten was ontstaan, werden ook duizenden en duizenden Javanen geronseld en op de boot naar Suriname gezet. Dat heeft zelfs geduurd tot vlak voor de Tweede Wereldoorlog.
En zo ontstond er ‘De Onbedoelde Samenleving’ waar volkeren uit alle windstreken bij elkaar waren gezet terwijl ze elkaars taal niet spraken, een andere cultuur en gewoontes hadden, godsdiensten beleden die voor elkaar onderling wereldvreemd waren en allen een andere sociale en politieke relatie hadden met het Nederlands koloniaal bestuur.
Niemand van ons in Suriname is hier vrijwillig en op eigen initiatief beland. De enige uitzondering zijn een paar honderd boeroes, straatarme Nederlandse boeren, die in hun eigen land niet meer konden overleven en in 1845 de oversteek waagden. En later nog een handvol Libanezen. Dus als ik de term ‘onbedoelde samenleving’ gebruik, dan slaat dat net zoveel op het subjectieve van de mensen die hier kwamen wonen, als op het objectieve van het motief waarmee ze hier zijn gebracht. De multi-etnische mengelmoes die hier de ‘onbedoelde samenleving’ was geworden, zonder enige samenhang, is steeds verder uit beeld geraakt van de kapitaalkrachtigen in Nederland. Er werd hier maar wat aangemodderd, in de marges van de Nederlandse belangstelling. Er is daarom nooit een poging ondernomen om er een geheel van te maken.
![Matties (vriendinnen). Suriname. Eigendom van E. Klein, Paramaribo. No. 182. Lichtdruk in kleur. Paramaribo, H.B. Heyde, [ca. 1911].](https://historiek.net/wp-content/uploads-phistor1/2023/06/Studioportretten_09_1-150x150.jpg)
