Hoe de steden in de Sovjet-Unie van naam veranderden

Op 10 mei 2023 liet de Poolse regering weten dat de naam ‘Kaliningrad’ niet langer zal worden gebruikt in officiële Poolse opschriften en documenten. Deze Russische stad op amper 50 kilometer van de Poolse grens wordt in Polen voortaan aangeduid met haar oude Poolse naam Królewiec. De Poolse beslissing is een reactie op de oorlog die Rusland in de nabije Oekraïne voert, maar herinnert meteen aan een vreemd verschijnsel in de recente geschiedenis: de vele veranderingen van plaatsnamen in de vroegere Sovjet-Unie.

Kaliningrad is de voornaamste stad van een Russisch gebied aan de Oostzee dat aan land ingesloten is door Polen en Litouwen en honderden kilometers gescheiden is van de rest van Rusland. Tot de Tweede Wereldoorlog behoorde dat gebied tot de Duitse provincie Oost-Pruisen. Deze destijds Duitstalige stad droeg toen de officiële Duitse naam Königsberg, en dat sinds haar stichting door de Duitse Orde in 1255. De Poolse naam was daarvan afgeleid, net als de – vroeger frequent gebruikte – Nederlandse naam Koningsbergen. Maar in juli 1946, een jaar na de annexatie door de Sovjet-Unie kreeg de stad een geheel nieuwe naam, naar de toen pas overleden Michail Kalinin, die formeel staatshoofd van de USSR was geweest.¹ De Duitse bevolking, voor zover niet gevlucht, gedood of gedeporteerd, werd kort nadien volledig verjaagd en vervangen door Russen.

Het gebied rond Kaliningrad was vanaf de annexatie een deel van de Russische Sovjetrepubliek, de grootste deelrepubliek van de Sovjet-Unie, hoewel het daar niet aan grensde. Dat verklaart de vreemde geografische positie die de regio sinds het uiteenvallen van de Unie kent.

Door opnieuw van Królewiec te spreken wil de Poolse overheid de “Russificatie van Polen” tegengaan en tegelijk afstand nemen van de figuur Kalinin, een trouwe medewerker van Sovjet-dictator Stalin. De Polen zien in hem een misdadiger die onder meer medeverantwoordelijk was voor de beruchte massamoord van Katyn in 1940 (een zaak die in Polen nog altijd gevoelig ligt). Bovendien had Kalinin niets met de naar hem genoemde stad te maken.

Nauwelijks vijf dagen na de Poolse beslissing beval het officiële Taalcentrum in het naburige Letland aan om in het Lets voortaan de naam Kaliningrad te vervangen door Karaļauči (de traditionele Baltische naam) of Kēnigsberga (afgeleid van de Duitse naam)². In Litouwen, waar de traditionele benaming Karaliaučius al sinds 1997 officieel erkend was, ontstond de discussie om de naam Kaliningrad volledig te schrappen.³

Het Kremlin reageerde negatief op de Poolse beslissing en noemde ze belachelijk. De Russische oud-president Dmitri Medvedev, nooit verlegen om een straffe uitspraak, stelde voor dat Polen dan ook maar de Duitse namen teruggeeft van de vroegere Duitse steden die in 1945 bij Polen werden gevoegd, dus Danzig voor Gdansk, Stettin voor Szeczin en Breslau voor Wroclaw. Die vergelijking gaat echter niet op, want die Poolse namen bestonden al veel eerder, net als het Poolse equivalent van Koningsbergen. De naam Kaliningrad was daarentegen geheel nieuw, een specialiteit van het Sovjetregime.

Toponymische revolutie

De Russische Revolutie van 1917, die de Sovjetstaat instelde (sinds 1922 Sovjet-Unie of USSR geheten), werd gevolgd door een echte toponymische revolutie. Onder het communistische bewind zouden zo’n 400 steden, dorpen, stadsdelen, enzovoort een andere naam hebben gekregen (en dan gaat het nog niet eens om de vele nieuwe steden die toen zijn gesticht⁴). Het is dan ook niet de bedoeling hier een volledig overzicht van te geven! Die radicale omwenteling is bij het ineenstorten van de Sovjet-Unie rond 1991 grotendeels ongedaan gemaakt, maar niet helemaal, zoals Kaliningrad bewijst.

Om die omwenteling te begrijpen moeten we beseffen dat veel plaatsnamen in het vroegere Russische Rijk niet zo oud waren. De Russische expansie ging gepaard ging met een binnenlandse kolonisatie. Om de veroverde gebieden te bevolken, stichtten de tsaren regelmatig nieuwe steden, die soms naar hen werden genoemd. Het bekendste voorbeeld was de nieuwe hoofdstad Sint-Petersburg, die Peter de Grote in 1703 stichtte in een op de Zweden veroverd gebied (eigenlijk niet genoemd naar de tsaar zelf, maar naar zijn patroonheilige). Vooral Catharina de Grote stichtte steden die haar naam zouden dragen, zoals Jekaterinburg in de Oeral en Jekaterinoslav in het onder haar bewind geannexeerde Oekraïne. Er was dus een zekere traditie om plaatsen naar personen te noemen. Er wordt zelfs gezegd dat Peter de Grote enkele gehuchten rond de door hem gestichte stad Peterhof (het “Russische Versailles”) naar zijn eigen onwettige kinderen noemde.

Ook onder de tsaren wijzigden die steden wel eens van naam. Zo veranderde tsaar Paul in 1796 het naar zijn moeder genoemde Jekaterinoslav in Novorossijsk, wat door zijn zoon Alexander I weer ongedaan werd gemaakt. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog (1914) zorgde een nationalistische en anti-Duitse stemming ervoor dat de toenmalige hoofdstad haar van oorsprong Duitse naam (Sankt Petersburg – Peter de Grote hield van Duitse namen) zag veranderen in Petrograd. Om dezelfde reden kreeg Jekaterinstadt in het gebied van de Wolga-Duitsers (dat oorspronkelijk Baronsk had geheten) de meer Russisch klinkende naam Jekaterinograd (grad staat voor “stad”, voor wie het nog niet wist).

Na de communistische machtsovername kreeg hetzelfde Jekaterinograd in 1920 opnieuw een Duitse naam: Marxstadt, naar de Duitse filosoof Karl Marx, die de communisten als hun profeet beschouwden. Hetzelfde jaar werd de Zuid-Russische stad Jekaterinodar (wat “Catharina’s schenking” betekent – Catharina de Grote had het gebied aan de Zwarte Zee-kozakken geschonken) omgedoopt in Krasnodar (“Rode schenking”).

Begin 1924 veranderde Petrograd voor de tweede keer in nog geen tien jaar van naam. Amper vijf dagen na het overlijden van Vladimir Iljitsj Lenin werd besloten tot de nieuwe naam Leningrad. Het lokale communistische partijcomité had dit voorgesteld, omdat de Oktoberrevolutie daar had plaatsgevonden. Nog hetzelfde jaar werd beslist dat Simbirsk aan de Wolga, waar Lenin was geboren, voortaan Oeljanovsk zou heten (zijn echte naam was Oeljanov). Toen ook veranderde Jekaterinburg, de grootste stad in de Oeral, in Sverdlovsk, ter ere van de in 1919 overleden Jakov Sverdlov, die beschouwd werd als de belangrijkste bolsjewiek na Lenin en Trotski.

Merkwaardig genoeg waren er eerder al een paar steden naar Lev Trotski genoemd. In 1923 kreeg Gatsjina, een van de vroegere keizerlijke residenties rond Petrograd, de nieuwe naam Trotsk. Hetzelfde jaar werd de Oekraïense mijnstad Joezovka (of Hugesovka, genoemd naar de Britse ondernemer John Hughes, die de stad stichtte) eveneens omgedoopt in Trotsk. Niet voor lang, want toen Josif Stalin na Lenins dood de machtigste figuur binnen de communistische partij werd en Trotski opzij schoof, werd het Oekraïense Trotsk al na enkele maanden veranderd in Stalin. Trotsk bij Leningrad kreeg de nieuwe naam Krasnogvardejsk (“Stad van de Rode Garde”).

In 1925 werd Tsaritsyn⁵ aan de Wolga omgedoopt in Stalingrad, omdat Stalin tijdens de Russische burgeroorlog deelgenomen had aan zware gevechten rond de stad. Het jaar daarop kreeg Jekaterinoslav in Oekraïne de nieuwe naam Dnjepopetrovsk (waarin de rivier de Dnjepr en de vooraanstaande Oekraïense communist Grigori Petrov terug te vinden zijn).

De toenemende personencultus rond Stalin zou nog meer toponymische gevolgen krijgen. In 1929 werd de hoofdstad van de nieuwe Sovjetrepubliek Tadjikistan, Doesjambe, meteen ook met een nieuwe naam opgescheept: Stalinabad. Datzelfde jaar werd de Oekraïense stad Stalin omgedoopt in Stalino. En in 1932 werd beslist voortaan Stalinsk te gebruiken voor Novokoeznetsk, een stad in het zich snel ontwikkelende Koesbassbekken (West-Siberië), die amper een jaar eerder was ontstaan door de fusie van Koeznetsk met voorsteden.

Het jaar 1931 betekende een hoogtepunt in de toponymische revolutie. Prokovsk, nabij Saratov aan de Wolga, de hoofdstad van de autonome republiek der Wolga-Duitsers, kreeg de nieuwe naam Engels, naar Marx’ vriend en co-auteur van het Communistisch Manifest, Friedrich Engels. Ook rond die tijd begonnen de medestanders van Stalin in de eer te delen. Michail Kalinin ondertekende als president van de USSR zelf het decreet dat zijn geboortestad Tver omdoopte in Kalinin. De hoofdstad van de autonome republiek Noord-Ossetië in de Kaukasus, tot dan bekend als Vladikavkaz (“Berheers de Kaukasus”) heette voortaan Ordzjokinidze, naar de Georgische communist Sergo Ordzjokinidze, die met Stalin dat gebied tijdens de burgeroorlog had veroverd.⁶

Het jaar daarop ontving een van de grootste Russische steden, Nizjni Novgorod, de nieuwe naam Gorki. De aldaar geboren schrijver Maksim Gorki was een jaar eerder, na een tijd in ballingschap te hebben gewoond, naar zijn geboorteland teruggekeerd, waar hij het boegbeeld van de officiële Sovjet-literatuur werd.

Zuiveringen en oorlog

In 1934 werd de Leningradse partijleider Sergej Kirov in onopgehelderde omstandigheden vermoord. Nauwelijks enkele dagen na de moord werd de naam Kirov gegeven aan de stad Vjana in zijn geboortestreek. Hetzelfde gebeurde later met een kleinere stad en een eilandengroep in de Noordelijke IJszee. Stalin, die Kirov als een rivaal had beschouwd, beschuldigde meteen zijn zij vroegere communistische opponenten van de moord: het begin van de zuiveringen binnen de partij.

Het jaar daarop kreeg de grote stad Samara aan de Wolga, de naam Koejbysjev, omdat het pas overleden Politiburo-lid Valerian Koejbysjev daar tijdens de revolutie actief was geweest. Nog een viertal kleinere steden zouden zijn naam krijgen. Dat Koejbysjev mogelijk met medeweten van Stalin werd vergiftigd, deed er niet toe. Hetzelfde jaar mocht maarschalk Kliment Vorosjilov, een van Stalins trouwste kompanen, zijn naam geven aan meerdere steden. Oessoerijsk in het uiterste oosten van de Sovjet-Unie werd Vorosjilov, Stavropol in de Kaukasus werd Vorosjilovsk en Loegansk in Oekraïne werd Vorosjilovgrad. Een andere bekende vertrouweling van Stalin, Mtistlav Molotov, moest tot 1940 wachten tot zijn geboortestad Perm de naam Molotov kreeg.

De beruchte Grote Zuivering die in de latere dertiger jaren zoveel slachtoffers maakte, ook onder partijkaders, zorgden ervoor dat sommige steden meerdere malen snel van naam veranderden. De mijnstad Nadezjdink in de Oeral werd in 1934 omgedoopt in Kabakovsk, naar de regionale partijchef Ivan Kabakov. Toen deze drie jaar later in ongenade viel en geëxecuteerd werd, keerde de oude naam terug, om nog eens twee jaar later gewijzigd te worden in Serov, ter ere van de in de Spaanse burgeroorlog gesneuvelde piloot Anatoli Serov, die daar nog als arbeider had gewerkt. Het jaar daarop werd de stad Orenburg aan de Oeralrivier omgedoopt in Tsjkalov, naar een andere luchtheld, die kort daarvoor verongelukt was (volgens zijn familie werd zijn vliegtuig gesaboteerd omdat hij kritiek had geleverd op de zuivering).

De hoofdstad van het autonoom gebied Karatsjaj-Tsjerkessië in de Kaukasus, dat na eerdere naamswijzigingen de lokale naam Batalpasjinsk droeg, werd in 1934 Soelimov, naar de toenmalige premier van de Russische Sovjetrepubliek, Daniil Soelimov. Na diens executie in 1937 veranderde dit in Jezjovo-Tsjerkessk, waarin men, naast de naam van de lokale bevolking, de Tsjerkessen, die van de beruchte politiechef Nikolaj Jezjov herkent, de meest beruchte figuur in de Grote Zuivering (ook wel bekend als de Jezjovsjtsjina). In 1939, nog voor Jezjov zelf werd terechtgesteld, werd het kortweg Tsjerkess, wat het nog steeds is.

De Tweede Wereldoorlog zorgde voor nieuwe wijzigingen. Toen na de Duitse aanval op de Sovjet-Unie de Wolga-Duitsers op bevel van Stalin massaal uit hun (opgeheven) autonome republiek werden gedeporteerd, wilde men ook door naamsveranderingen het Duitse verleden van dat gebied vergeten. Marxstadt werd kortweg Marx (ook wel getranscribeerd als Marks, omdat het cyrillisch schrift geen letter voor de x kent). De stad Balzer (genoemd naar een Duitse kolonist) werd Krasnoarmejsk (naar Krasnaja Armija, het Rode Leger). Enzovoort… Merkwaardig is dat, toen de Duitsers in 1941 het eerder vermelde Krasnogvardejsk bij Leningrad veroverden, ze die de naam Lindemannstadt gaven, naar een Duitse generaal. Bij de herovering van de stad door het Rode Leger in 1944 kreeg ze haar oude naam Gatsjina terug.

Meteen na de oorlog vond de annexatie van het noordelijk deel van Oost-Pruisen plaats en werd de toponymie van het nieuwe stuk Sovjet-Unie helemaal gewijzigd, om de herinneringen aan het Duitse verleden uit te wissen. De hoofdplaats Koningsbergen werd zoals vermeld Kaliningrad (sinds 1938 droeg een voorstad van Moskou ook al die naam). De voorhaven Pillau werd Baltijsk. Eylau (of Preußisch Eylau), bekend omdat daar in 1807 de Fransen onder Napoleon een bloedige slag tegen de Russen hadden geleverd, kreeg de nieuwe naam Bragationovsk (naar Pjotr Bragation, de Russische legeraanvoerder in de slag). Tilsit, de stad aan de Njemen waar Napoleon in 1807 vrede sloot met Rusland, en die ook zijn naam aan een bekend soort kaas gaf, werd Sovjetsk. Iets later, in 1948, kregen ook de steden van het na de oorlog door Finland afgestane deel van Karelië nieuwe namen. Rond die tijd kreeg de Oekraïense havenstad Marioepol de naam Zjdanov, naar de beruchte partijbons Andrej Zjdanov, die in die tijd de Sovjet-cultuur domineerde.

Op te merken valt dat deze laatste grote stroom naamsveranderingen plaatsvond toen George Orwell zijn roman 1984 schreef, waarin hij beschrijft hoe een totalitair regime het verleden wil veranderen…

De ommekeer

De veranderingen in de Sovjetpolitiek na de dood van Stalin zorgden voor een nieuwe reeks naamswijzigingen, maar nu in de andere richting. Toen Vorosjilov en Molotov in 1957 politiek (maar gelukkig voor hen niet fysiek) werden uitgeschakeld door partijleider Chroesjtsjov, kregen de naar hen genoemde steden meteen hun oude namen terug.

Chroesjtsjov was toen al bezig met de destalinisatie, de afrekening met de cultus rond Stalin, maar die bereikte pas een hoogtepunt in 1961. Stalins lijk verhuisde toen naar een anoniem graf en de herinnering aan hem werd zoveel mogelijk uitgewist. Stalinsk werd weer Novokoeznetsk en Stalinabad opnieuw Doesjambe, maar Stalingrad en Stalino kregen nieuwe namen, afgeleid van de rivieren waaraan ze lagen: Volgograd (de Wolga) respectievelijk Donetsk (de Donet).

In de laatste jaren van de Sovjet-Unie, toen de ene zieke leider de andere opvolgde en dan weer snel overleed, kregen nog drie steden de namen van overleden partijleiders-presidenten: Brezjnev (1982, voorheen Naberezjnye Tsjelny in Tatarstan), Andropov (1984, voorheen Rybinsk) en Tsjernenko (1985, voorheen Sjarivpovo in het westen van Siberië). Kort daarop begon Tsjernenko’s opvolger Gorbatsjov de politiek van glasnost (openheid) en werd openlijke kritiek toegelaten. Niet toevallig waren deze drie “mausoleumsteden” ook de eerste die hun nieuwe naam weer kwijtraakten.

We kunnen ons voorstellen dat de lokale bevolkingen weinig genoegen beleefden aan die veranderingen. Zelfs bij ons is het wijzigen van een straatnaam meestal niet populair. Informeel moeten velen de oude plaatsnamen nog hebben gebruikt, voor zover ze dat durfden. Opmerkelijk is dat ook jongere generaties ontevreden waren met de benamingen waaronder ze opgegroeid waren. De in 1940 in Leningrad geboren dissidente dichter Josif Brodski schreef (nadat hij in de Verenigde Staten was gaan wonen) in zijn Herinneringen aan Leningrad hoezeer hij die naam verafschuwde.

Hoe dan ook moet het voor uitgevers van kaarten, encyclopedieën en dergelijke (en ook telefoonboeken en treingidsen…) geen pretje zijn geweest om al die veranderingen bij te houden!

Naarmate de kritiek op het bewind en de roep om democratie toenam, werden steeds meer naamsveranderingen teruggeschroefd en wel op voorstel van de plaatselijke bevolking. 1990 en 1991 waren de jaren van de grote ommekeer waarbij veel plaatsen hun oude naam terugkregen. In Leningrad ontstond daarover een grote discussie. Veel oud-strijders en oudere inwoners waren tegen, vanwege de herinnering aan het beleg van Leningrad (1941-1944), een 900 dagen durende, heroïsche strijd waarbij meer dan een miljoen doden vielen. De orthodoxe kerk sprak zich openlijk uit voor het herinvoeren van de naam van de apostel Petrus. Uiteindelijk hield de stad op 12 juni 1991 over de kwestie een referendum, een unicum in de Russische geschiedenis, waarbij 55 procent koos voor de naam Sint-Petersburg. Het zou daarna nog een paar maanden duren voordat die stadsnaam weer officieel gebruikt werd. Wel heeft de regio (oblast) waar Sint-Petersburg gelegen is, de naam Leningrad behouden. Net zoals de regio rond Jekaterinburg nog altijd Sverdlovsk heet.

De huidige toestand

Tegenwoordig dragen de meeste steden in de landen van de voormalige Sovjet-Unie opnieuw hun vroegere naam. Soms vond de naamswijziging vrij laat plaats. In Kazachstan heet de stad Leninogorsk sinds 2002 opnieuw Ridder. In Oekraïne kreeg Dnjepopetrovsk (of Dnipopetrovsk in het Oekraïens) pas na de revolutie van 2014 de nieuwe benaming Dnipro.

Het zijn dan ook vooral namen van communistische leiders die geschrapt zijn. Politiek neutrale namen als Volgograd, Donetsk en Tsjerkess zijn gebleven. Hetzelfde met Serov, maar ook met namen van andere beroemdheden, zoals Gagarin (geboortestad van de eerste kosmonaut) en Tsjechov (naar de beroemde toneelschrijver). De Moskouse voorstad Kaliningrad, het centrum van de ruimtevaartindustrie, heeft niet voor niets de nieuwe naam Koroljov gekregen (Sergej Koroljov was de “vader” van de Russische ruimtevaart). Anderzijds was Gorki, hoewel geen politicus, te veel een idool van het regime opdat Nizjni Novgorod nog langer zijn naam zou dragen (ook al is hij wellicht eveneens op bevel van Stalin vergiftigd…).

Hier en daar blijven er namen aan het oude regime herinneren, vooral omdat de lokale bevolking daaraan vasthoudt. Dat geldt voor Kirov en Lenins geboortestad Oeljanovsk en ook voor de steden Marx en Engels aan de Wolga. Aan dezelfde rivier ligt ook een stad die sinds 1964 Togliatti (of Toljatti) heet, naar de in dat jaar overleden Italiaanse communistenleider Palmiro Togliatti. Wat Kaliningrad in het vroegere Oost-Pruisen betreft, is er de vrees dat de terugkeer naar de oude Duitse naam al te zeer zou herinneren aan het Duitse verleden van die stad. Omdat de naam Kalinin elders uit de toponymie is verdwenen, werd gedacht aan een nieuwe Russische naam, maar onder het huidige bewind van Poetin lijkt daar niets van terecht te zullen komen. Rusland kent immers een opmerkelijke nostalgie naar de Sovjettijd, zodanig zelfs dat men zich mag afvragen of dat niet tot nostalgie naar de Sovjetnamen leidt.

Hoe dan ook zijn sommige van die namen in het buitenland niet vergeten. De zevende symfonie van Sjostakovitsj zal bekend blijven als de Leningrad-symfonie, ter herinnering aan de belegering van die stad. De zware slag bij Stalingrad (1942-1943) heeft ervoor gezorgd dat in sommige landen – ook nu nog – straten naar Stalingrad zijn genoemd: zo kent Brussel een brede Stalingradlaan (waar ooit de Kommunistische Partij van België gevestigd was!) en ook een Parijs metrostation draagt die naam. Omgekeerd spreken de wiskundigen nog steeds van het Koningsberger probleem⁷, niet van het Kaliningrads probleem, en wordt er nog altijd Tilsit-kaas verkocht, al komt die niet meer uit het huidige Sovjetsk.

Noten