Jansenisme – Augustinistische stroming in het katholicisme

Het jansenisme was een hervormingsbeweging die in de zeventiende eeuw binnen het Europees katholicisme ontstond, in navolging van de Ieperse hoogleraar (en latere bisschop) Cornelius Jansenius (1585-1638). De augustinistische stroming sloot aan bij de beweging van de contrareformatie.

Het jansenimse had Leuven als spiritueel machtscentrum, maar werd vooral populair in Frankrijk. Middelpunt van de beweging werd daar het klooster Port-Royal des Champs in de Vallée de Chevreuse, iets ten zuidwesten van Parijs. Belangrijk voor het jansenisme was Jansenius’ boek Augustinus, dat twee jaar na de dood van de theoloog verscheen. In dit werk bepleitte Jansenius een hervorming van de kerk, waarbij de leer van kerkvader Augustinus over zonde en genade in strenge vorm werd aangenomen. Belangrijk binnen het jansenisme was vooral de erkenning van het principe van voorbeschikking of predestinatie. De mens kon volgende deze lezing alleen door Gods genade bevrijd worden van de zonde en speelde daarin zelf geen rol. Verder streefden jansenisten een ascetische levenswijze na, verwierpen ze de pauselijke onfeilbaarheid en Maria’s Onbevlekte Ontvangenis. Wie vrij van zonde wilde zijn moest, zo meenden veel jansenisten, verder berouw hebben uit liefde voor God in plaats van berouw uit angst voor de hel.

In Frankrijk werd het jansenisme een beweging van belang dankzij de katholieke theoloog en filosoof Antoine Arnauld. In zijn werk De la Fréquente Communion beschreef hij in 1643 de uitgangspunten van het jansenisme. Arnauld werd onder meer gesteund door filosoof Blaise Pascal. Voor de ontwikkeling van de beweging was verder het boek Réflexions morales sur le Nouveau Testament van theoloog Pasquier Quesnel belangrijk. Het streven van de jansenisten naar volledige onafhankelijkheid van Rome werd gesteund door veel Franse parlementen die streden om het hoogste gezag. De parlementariërs vonden daarbij echter koning Lodewijk XIV op hun pad die meende de door God aangewezen heerser van het land te zien. Parlementen beschouwde de absolutistische vorst als niet meer dan adviescolleges.

Pauselijke veroordelingen van het jansenisme

Het jansenisme werd in verschillende pauselijke bullen veroordeeld. Paus Urbanus VIII veroordeelde de beweging bijvoorbeeld in 1642 in de bul In Eminenti. Ook belangrijk was de bul Regiminis Apostolici uit 1665 waarin vijf stellingen uit Jansenius postume werk Augustinus werden verworpen. Geestelijken of kloosterlingen die deze bul niet wilden ondertekenen werden voortaan als jansenist beschouwd. In 1713 vaardigde paus Clemens XI, op aandringen van koning Loderwijk XIV, de bul Unigenitus uit waarin stellingen in het boek van Quesnel officieel als ketters werden bestempeld. Een jaar later dwong de koning het Franse parlement deze bul te aanvaarden.

Politiek

Voor Lodewijk was bestrijding van het jansenisme van belang omdat jansenisten zich niet alleen verzetten tegen de onfeilbaarheid van de paus, maar ook in toenemende mate tegen de groeiende macht van de koning. Koning Lodewijk XIV voerde een politiek van religieuze eenheid en bestreed groeperingen die afweken van de officiële katholieke leer. In 1685 had hij om die reden bijvoorbeeld ook het Edict van Nantes herroepen dat decennialang beperkte vrijheid had geboden aan de Hugenoten, de Franse aanhangers van de Franse-Zwitserse theoloog en kerkhervormer Johannes Calvijn. In 1710 werd het klooster Port-Royal, centrum van het jansenisme, verwoest.

In Nederland leidde het jansenisme in 1724 tot oprichting van de Oud-Katholieke Kerk (ook wel Ultrajectijnse kerk).

Ook interessant: Augustinus van Hippo – Theoloog en kerkvader
Boek: Port-Royal et le jansénisme. Des religieuses face à l’absolutisme

Bronnen ▼