Oekraïne schrijft geschiedenis of zet de klok terug

In Oekraïne is al ruim een maand een permanente betoging aan de gang voor vrijheid, democratie, onafhankelijkheid en Europa. In West-Europa is daar maar matig belangstelling voor; wij hebben immers andere zorgen. Wat er gebeurt roept bij mij persoonlijk herinneringen op aan de omwenteling in Praag in 1989, toen het er ook om ging of een land zijn eigen koers mocht bepalen. Misschien komt Pink Floyd Oekraïne daar op Oudejaarsdag bij helpen.

Sinds ruim een maand is in Oekraïne een revolutie aan de gang, waarin het standbeeld van Lenin het moest ontgelden en een keiharde poging van de oproerpolitie om het Onafhankelijkheidsplein te ontruimen door de demonstranten werd afgeslagen. Het protest heeft tot doel president Janoekovitsj te bewegen zijn handtekening te zetten onder een associatieverdrag met de door een deel van West-Europa zo verguisde Europese Unie. Onder druk van de Russische leider Poetin trok hij zijn aanvankelijke toezegging in. Daarna deed Moskou de belofte de gasprijs aanzienlijk te verlagen en de schuldenlast van het land te verminderen De betogers vrezen echter dat Poetin bezig is van Oekraïne weer een satellietstaat te maken.

Het associatieverdrag met de Europese Unie, dat een bestaand verdrag uit 1998 zou vervangen, moest zorgen voor een grotere politieke en economische integratie met de Europese Unie – geen lidmaatschap, en vrijlating van ex-premier Joelia Tymosjenko, die tot zeven jaar gevangenisstraf is veroordeeld wegens machtsmisbruik. Op 21 november, een week voordat de handtekening zou worden gezet, zette Janoekovitsj de voorbereiding stop. Hij wilde overleg met Moskou, om ‘de nationale veiligheid te verzekeren en de economische relaties met Rusland te herlanceren’

De overeenkomst die Janoekovitsj met Poetin sloot stuit alom op wantrouwen. Nog nooit waren er dergelijke verdragen zonder geheime afspraken. Poetin heeft er nooit een geheim van gemaakt het uiteenvallen van de vroegere Sovjet-Unie als een historische vergissing te zien.

Onafhankelijkheid

Onmiddellijk gingen duizenden mensen de straat op en op zondag 24 november kwamen er 25.000 (en 6000 tegendemonstranten elders in de stad). De Maidan in Kiev, het Onafhankelijkheidsplein, is sindsdien een enclave binnen de Oekraïense hoofdstad. Daar wordt 24 uur van de dag gedemonstreerd. Voor onafhankelijkheid.

Op 8 december trokken de betogers het standbeeld van Lenin op het Onafhankelijkheidsplein omver, waarvan alleen opmerkelijk was dat het er nog stond. Op 13 december hoopte de oproerpolitie weer meester te worden van het plein, maar de actie leidde alleen maar tot een keiharde, bloedige confrontatie met de demonstranten, die stand hielden en alleen maar meer steun van de bevolking kregen. Elke zondag kwamen er méér demonstranten, met als voorlopige climax 14 december, toen het er rond een half miljoen waren.

Van een kerstsfeer is in Kiev nauwelijks sprake. De meeste gelovigen behoren tot de Oekraïens-orthodoxe kerk en vieren pas op 7 en 8 januari Eerste en Tweede Kerstdag. Een volgend hoogtepunt is Oud-en-Nieuw. Het gonst van de geruchten dat Pink Floyd op Oudejaarsdag op het plein komt optreden.

Matige belangstelling

De betogingen trekken in West-Europa een matige belangstelling. Vrijheid? Een uitgehold begrip. Democratie? Wij hebben andere zorgen. Europa? Als ze maar niet deze kant op komen.

Maar het is 2013, en de gebeurtenissen in Kiev zijn ‘live’ via internet te volgen. De beelden – toespraken, mensenmassa’s, vlaggen, spreekkoren, muziek, zang – roepen bij mij persoonlijk herinneringen op aan november 1989 in Praag. Ik had het voorrecht om erbij te zijn, toen Dubcek en Havel het volgepakte Wenseclasplein toespraken, vanaf een balkon boven mijn hoofd. Vier dagen kippenvel. Het grauwe Praag van toen is sindsdien veranderd in een levendige toeristenmagneet, waar niets meer herinnert aan de decennia van onderdrukking die daar aan vooraf gingen – of het moest het museum voor communisme zijn (met een kapitalistische entreeprijs).

Drie hoofdproblemen

Overdag is het op de Maidan in Kiev ‘gezellig druk’. Elke avond groeit de menigte aan tot enkele duizenden personen. In de weekeinden tot nu toe waren er massale betogingen. De demonstranten pleiten allang niet alleen meer voor het associatieverdrag. Ze willen dat er een definitief einde komt aan de drie hoofdproblemen voor het land, dat in 1991 onafhankelijk werd van de Sovjet-Unie. Want sindsdien is bij voortduring gebleken dat Rusland, tegenwoordig weer gepersonifieerd door president Poetin, het land aan een touwtje houdt – de onmisbare gaskraan dan weer vrijwel dichtdraait of, als het land gepaaid moet worden, de prijs ervan dramatisch verlaagt. Daarnaast is er sprake van, zoals Hubert Smeets het op 21 december noemde in NRC Handelsblad, een endemische corruptie, ‘die eigen is aan veel postcommunistischer landen maar bijna nergens zo floreert als in Oekraïne’. Bovendien leidt het ‘staatsmonopoliekapitalisme’ ertoe dat een groepje oligarchen alles in het land domineert.

Zo meldde het zakenblad Forbes dat Oleksandr Janoekovitsj, de zoon van de president, in een half jaar tijd liefst 219 miljoen euro rijker werd. Hij weet elke maand minstens 36 miljoen euro bij elkaar te harken. Zijn vermogen wordt geschat op 373 miljoen euro, waarmee hij de op één na rijkste man van Oekraïne is.

Het verleden houdt Oekraïne met vele tentakels tegelijk gevangen. De burgerbeweging, die de leiding van de demonstraties op zich heeft genomen, is tot de conclusie gekomen dat het land er alleen maar los van kan komen als het kiest voor Europa. ‘We are Europe’ stond op een paneel in het openluchttheater op het Onafhankelijkheidsplein (dat tot 1991 Vaderlandsplein heette, toen het vaderland nog Moskou als hoofdstad had) en waar de toespraken en muziekuitvoeringen plaatsvinden.

Het toneel wordt (bijna) 24 uur van de dag bezet door activisten met toespraken of voor muziekuitvoeringen. Er treden zeer uiteenlopende gezelschappen op; ongeveer alles tussen kinderkoren en heavy metal; af en toe vals, amateuristisch of professioneel, soms adembenemend mooi. Met regelmaat wordt massaal het volkslied aangeheven en afgesloten met ‘Slava Ukraina’, leve Oekraïne. Meestal verschijnen dan ook Oekrains-orthodoxe geestelijken op het toneel, die enthousiast meezingen en daarna voorgaan in gebed of een openlucht-kerkdienst leiden. De orthodoxe gezangen zijn meestal zeer welluidend.

Volg revolutie ‘live’ op internet

De Oekraïnse revolutie is live te volgen via internet. Voor wie geen Oekraïens of Russisch beheerst blijft de inhoud van de toespraken en de toelichtingen bij de reportages meestal onduidelijk. Maar muziek zegt meer dan duizend woorden, en daar zijn in de afgelopen weken indrukwekkende voorbeelden van uitgezonden.

In het beeld van de nieuwszender Espreso.tv wordt in cyrillisch schrift duidelijk gemaakt dat er een ‘Revolutie’ aan de gang is. De zender onderbreekt zijn live-beelden vanaf het plein alleen voor nieuwsuitzendingen.

Het volkslied wordt bij voorkeur op hele uren aangeheven; in elk geval om 23.00 uur Nederlandse tijd, als in Oekraine de nieuwe dag begint. Op dat moment schakelt Espreso.tv echter net over op het nieuws. Maar Spilno.tv heeft permanent een camera op het podium gericht, zij het vanaf een verder verwijderde positie, zodat er (vrijwel) altijd verbinding is met het plein.

Een volledig overzicht, meestal langs een obelisk met een minuscuul beeld van het toneel, wordt getoond via UKRstream.tv. Het beeld laat zien hoe druk of rustig het is op de Maidan, wat per uur heel verschillend kan zijn. Op de site zijn tientallen video’s beschikbaar, over de gebeurtenissen van de afgelopen weken. Ook interessant is de videoblogger Oleksandr Aronets, die permanent bij de demonstraties aanwezig is en daar regelmatig verslagen van op internet zet.

Groter podium

Zondag 21 december was een nieuw hoogtepunt in Kiev, al kwamen er minder mensen naar het Onafhankelijkheidsplein dan op de indrukwekkende betogingsdag van 14 december. Maar na het volkslied van 24.00 uur (23.00 uur onze tijd) werd het podium leeggeruimd en begon de afbraak van de stellages. Maandagmorgen was het bouwsel geheel verdwenen.

Daarvan raakte ik, bij gebrek aan actuele achtergrondinformatie, toch wel een beetje in verwarring. Was het afgelopen? Het was niet onbegrijpelijk als de demonstranten besloten hadden op het hoogtepunt te stoppen en hun strijd voort te zetten als het klimaat daarvoor wat aangenamer zou worden. De winter is immers net begonnen; de afgelopen maand is – zeker voor Oekraïne – met temperaturen tussen + 5 en -10 graden – mild geweest en ongetwijfeld hoopt president Janoekovitsj dat de betogers door sneeuwstormen of strenge vorst van het plein zullen worden verdreven. (Zie de 10-daagse weersverwachting voor Kiev).

Maar maandagmiddag was er een geheel nieuw, veel groter podium verrezen. Het is duidelijk dat de betogingen in Kiev nog maar net zijn begonnen. En volgens Oekraïne Nieuws, een blog met dagelijks nieuws uit Oekraïne, hoopt de organisatie daar op Oudejaarsavond de bands Pink Floyd en/of Modern Talking op te laten treden en daar een miljoen Oekraïners (ook nog voor The Guinness Book of Records) mee te trekken. Maar ook zijn er geruchten dat begin januari, tijdens de wintervakantie, de belangrijkste oppositieleiders zullen worden opgepakt. Wel stopten de pro-regeringsdemonstranten elders hun eigen tegenbetoging.

Maidan een enclave

Het Onafhankelijkheidsplein is een enclave in Kiev geworden. De uiterlijk ontspannen sfeer speelt zich af in, zoals Hubert Smeets zaterdag in NRC Handelsblad schreef, een sjtsjit; een kozakkenvesting; de Kozakken staan bekend als vrije strijders. Naast het plein is ook het stadhuis bezet. De oproerpolitie is nog steeds in de buurt aanwezig.

Ter bescherming van de bolwerken zijn barricades opgeworpen. Om op het plein te komen moeten vijf versperringen worden gepasseerd, gebouwd van zandzakken, autobanden, olietonnen, hout en prikkeldraad. Smeets wijst erop dat binnen die vesting ook is gezorgd voor veel chemische toiletten; bij een vergelijkbare betoging tegen president Sjevardnadze in Georgië ging het op dat punt helemaal mis. Ook zijn er veldkeukens en kunnen de betogers zich warmen, slapen, eten en drinken. Binnen de enclave geldt een absoluut alcoholverbod en er mag ook niet worden gerookt. Rook genoeg trouwens; van de vuurkorven waaraan het publiek zich kan warmen.

Dnjepr als scheidslijn

Oekraïne is, na Rusland, Kazachstan en Turkije, in oppervlakte het grootste land van Europa. Het land wordt doorkruist door de rivier Dnjepr, die in vele opzichten ook een permanente scheidslijn vormt tussen de verschillende nationaliteiten die zich binnen de grens bevinden. Tot de veertiende eeuw wist Litouwen steeds meer voormalige Russische vorstendommen onder zijn gezag te verenigen en in 1362 werd ook Kiev ingenomen.

De gebieden ten oosten van de Dnjepr werden in 1686 onderdeel van Rusland, en geleidelijk gerussificeerd. Na de Russische revolutie van 1917 gingen beide delen op in de Sovjet-republiek Oekraïne (waarmee ‘de (Russische) Oekraïne’ onderdeel werd van het taalgebruik). Op 24 augustus 1991 riep het parlement van Oekraïne (zonder ‘de’) de onafhankelijkheid uit.

Daarna werd de verdeeldheid van het land weer duidelijk. Ten westen van de Dnjepr spreekt men meestal Oekraïens; ten oosten Russisch (al kunnen de volkeren elkaar goed verstaan; de verschillen laten zich vergelijken met Duits en Nederlands, en vroeger (nu niet meer) spraken de Joegoslaven Serbo-Kroatisch). Het westen is ‘westers’ gericht; het oosten heeft meer affiniteit met Rusland.

President Janoekovitsj

De oost-west-tegenstellingen kwamen in 2004 aan het licht toen de pro-westerse Viktor Joesjtsjenko en de pro-Russische Viktor Janoekovitsj elkaars rivalen werden in de presidentsverkiezingen.

Nu volgt een ingewikkeld verhaal. De regeringspartij van Janoekovitsj bleek massaal gefraudeerd te hebben en werd zelfs beschuldigd van een poging tot vergiftiging van Joesjtsjenko. Voor het eerst gingen pro-Europese Oekrainers de straat op, in wat uiteindelijk de Oranjerevolutie zou heten. De demonstraties leidden tot nieuwe verkiezingen, die door Joesjtsjenko werden gewonnen. Premier werd medestrijdster Joelia Tymosjenko, een vrouw met een opvallende vlecht, die echter al na een half jaar wegens onenigheid werd ontslagen. Joetsjenko regeerde tussen 2006 en 2010 kort met Janoekovitsj en (weer) Tymosjenko als premier. Maar in 2008 draaide Rusland de gaskraan dicht en kwam het land in grote economische problemen. Toen ging Tymosjenko akkoord met een veel hogere gasprijjs en werd zij door Joesjtsjenko van verraad beschuldigd.

In de betogingen van het ogenblik is geen spoor van oranje te zien; alles is blauw-geel, de nationale vlag. Tijdens de presidentsverkiezingen van 2010 kreeg Joesjtsjenko maar 5,45 procent van de stemmen. Daarna verloor Tymosjenko van Janoekovitsj, die daarmee zijn rentree maakte. In 2011 kwam ze voor zeven jaar achter de tralies terecht wegens misbruik van overheidsgelden, maar vrij algemeen wordt aangenomen dat het een politiek proces was in opdracht van Janoekovitsj, om haar definitief uit te schakelen.

Tymosjenko is op het Onafhankelijkheidsplein aanwezig in de vorm van een levensgrote foto op een kerstboom, en ze heeft vanuit de gevangenis haar steun betuigd aan de betogers. Maar even algemeen is de overtuiging dat zij zich bij een eventuele vrijlating onmiddellijk weer in de politiek zal storten en het wankele evenwicht dat zich nu aftekent tussen de rivaliserende politieke stromingen onmiddellijk teniet zal doen. Nu nog treden de oppositiepartijen ‘Vaderland’ van Timosjenko, ‘Stoot’ van de topbokser Vitali Klitsjko en de nationalist Igor Tjaginbok gezamenlijk op.

Opnames op 14 december met een drone vanuit de lucht van de betoging van 14 december, zowel overdag als ’s avonds. In het donker geven de demonstranten met hun mobieltjes massaal blijk van hun aanwezigheid.

Meer weten:

– De Twentse journalist Karel Platje houdt zich sinds 2001 bezig met de Oekraïne en publiceert daar sinds 2010 over op zijn blog Oekraine Nieuws.
– Kiev Post (Kyiv Post) doet (in het Engels) ‘live’ verslag van de gebeurtenissen in de Oekraïnse hoofdstad.