Oudste telescoop van Nederland gevonden

Bij opgravingen in Delft is onlangs de oudst bekende telescoop van Nederland gevonden. De telescoop dateert uit begin zeventiende eeuw en is binnenkort te bewonderen in het vernieuwde Museum Prinsenhof in Delft.

Volgens het museum gaat het om een “technologisch hoogstandje” en werd de telescoop vermoedelijk in Delft gemaakt. De telescoop werd onlangs gevonden tijdens opgravingen voorafgaand aan de aanleg van een nieuwe treintunnel. Tijdens de opgravingen stuitten archeologen in de voormalige stadsgracht van Delft op een “klein, onooglijk object”.

Aanvankelijk werd het metalen buisje van ongeveer tien centimeter lang voor een kogelhuls aangezien. Pas na voorzichtig reinigen bleek aan beide uiteinden een glazen plaatje bevestigd te zijn. Toen werd duidelijk dat het om een bijzonder kijkobject ging.

In samenwerking met experts van Museum Boerhaave in Leiden startte Archeologie Delft een onderzoek naar de herkomst van het voorwerp. Archeologie Delft:

“Het onderzoek richtte zich op de datering van het object, omdat meteen werd vermoed dat het hier om een uitzonderlijk exemplaar zou kunnen gaan. De kijker is met de grootst mogelijke voorzichtigheid volledig uit elkaar gehaald. De lenzen zijn vervolgens gereinigd en geanalyseerd. Ze blijken alle kenmerken te bevatten die horen bij een telescoop uit het begin van de zeventiende eeuw.”

Ook de opstelling van de lenzen komt volgens de onderzoeker overeen met een vroege telescoop, met een vaste vergroting van ongeveer vijf keer. De behuizing is vervaardigd uit afgewerkt, ijzeren plaatwerk en voorzien van een afdekkapje.

“De vorm van de telescoop komt overeen met bekende historische afbeeldingen van de vroegste telescopen. Het wetenschappelijk onderzoek bevestigt het vermoeden dat de Delftse ontdekking afkomstig is uit het begin van de zeventiende eeuw. Daarmee is deze telescoop zelfs ouder dan de telescoop van Christiaan Huygens (1629-1695), die dateert van 1655.”

De eigenaar van de telescoop was volgens de onderzoekers hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit de betere kringen van Delft.

Middelburgse brillenwerkplaats

De telescoop werd in 1608 uitgevonden in een Middelburgse brillenwerkplaats. Hij bestond uit een buis met twee lenzen en was vrij eenvoudig na te maken. In de eerste helft van de zeventiende eeuw circuleerden er daardoor in Europe al talloze exemplaren. Daarvan is een schamel tiental bewaard gebleven.

In Museum Boerhaave zijn twee telescopen uit 1669 en 1683 te bewonderen. Lang waren dit de oudst bekende kijkers van ons land. De vondst in Delft heeft dit echter veranderd. De daar gevonden telescoop is namelijk aanzienlijk ouder.

Verguld

Museum Boerhaave, dat nauw betrokken was bij het onderzoek naar de telescoop, vermoed dat de telescoopbuis verguld was omdat er een gele waas op is aangetroffen:

“Waarom zou iemand in een luxe product een primitieve lens stoppen als er betere voorhanden waren? Anders gezegd: het luxe voorkomen is een extra argument voor datering in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Delft, zo weten we uit bronnen, was toen een centrum van kijker-productie, inclusief een bloeiende kruisbestuiving tussen kunst en optiek.”

Galileo Galilei

De oudste nog bestaande telescoop is die van Galileo Galilei. Hij maakte in 1610 een verbeterde versie van het van oorsprong Nederlandse ontwerp en was de eerste die er wetenschappelijke waarnemingen mee deed. Tot die tijd zag men er vooral het militaire nut van in. De bekende Nederlandse uitvinder Christiaan Huygens zette de wetenschappelijke traditie voort. Met zijn eerste telescoop ontdekte hij Titan, een maan bij Saturnus.

De oudste telescoop van Nederland is vanaf 24 mei te zien in het vernieuwde Museum Prinsenhof Delft. Een dag eerder wordt het museum heropend door koning Willem-Alexander.

Openingsfoto: Objectiefzijde van het kijkertje, met diafragma en dopje (Museum Boerhaave)