Plan bevrijding Westerbork echt een primeur?

Op 20 november 1944 werden in de bossen bij Rhenen en Veenendaal zes willekeurige mannelijk gevangenen tussen 20 en 34 jaar door de nazi’s geëxecuteerd, als represaillemaatregel voor de dood van een Duitse soldaat. Het betrof een hervormde predikant, een jonge vader, twee studenten, een getrouwde Joodse oud-officier, een voormalige landwachter en een vertegenwoordiger.

Het boek Het kruis op de berg (uitgeverij Matrijs, 2015), geschreven door docent en historicus Constant van den Heuvel, schetst een indringend persoonlijk portret van de zes slachtoffers, met veel oog voor hun verzetscontacten en de sociale omgeving waarin ze verkeerden. Van den Heuvel heeft ook een primeur: hij schrijft als eerste historicus over de plannen uit het verzet om Kamp Westerbork te bevrijden, zoals Historiek kort geleden berichtte.

Dat er een plan was om Kamp Westerbork te bevrijden is overigens geen primeur, om meteen maar de vraag boven deze bespreking te beantwoorden. Deze plannen zijn al minstens veertig jaar bekend, hoewel misschien niet bij een breed publiek. Zo berichtte hierover op 3 mei 1975 de Nieuwe Leidsche Courant. Maar dit stuk was geschreven door een journalist en geen historicus, dus Van den Heuvel ‘claim’ zijnde de eerste historicus die hierover in boekvorm schrijft blijft wel staan.

Belang van erfgoededucatie

Van den Heuvels boek is onderdeel van een breder project waarbij het Ichtus College in Veenendaal betrokken is, de school waar Van den Heuvel werkzaam is. Het schoolproject richt zich op het ontwerp van een nieuw monument met plaquette langs de provinciale weg van Veenendaal naar Elst (er staat nu een wit herinneringskruis), de organisatie van een grote herdenking, het inrichten van een expositie, het planten van zes bomen en de uitbouw van de website www.hetkruisopdeberg.nl.

In de inleiding onderstreept de auteur het grote belang van erfgoededucatie in het middelbaar onderwijs. Dit soort onderwijs is niet alleen belangrijk om leerlingen moreel te vormen, maar ook om het vak geschiedenis dicht bij hen te brengen:

“Geschiedenis is dichtbij (…) De allesoverheersende gedachte dat alles relatief is en geschiedenis een constructie is, vind ik niet per se winst. Ik denk dat het schoolvak geschiedenis jonge mensen ook moreel en ethisch mag vormen. Er bestaat zoiets als verwondering en ontroering, verontwaardiging en het ontwikkelen van betrokkenheid en verantwoordelijkheid. Geschiedenis is dichtbij, zeker via heemkunde of erfgoededucatie. Het grote geschiedenisverhaal heeft lokaal of regionaal altijd eigen manifestaties. Wie dat de kinderen aanreikt, brengt het verleden tot leven.” (10,11)

Het zijn woorden waarin ik mijzelf, als collega-docent geschiedenis, helemaal kan vinden. En wat Van den Heuvel hier stelt, maakt hij gelukkig helemaal waar in Het kruis op de berg: hij brengt de zes personages die in zijn boek centraal staan weer helemaal ’tot leven’. Deze personen, met tussen de haken de leeftijden waarop ze gefusilleerd werden, waren predikant Bas Ader (34), de studenten Pieter ter Beek (23), Victor van den Bergh (26) en Tom Lambrechtsen van Ritthem (22), de Joodse oud-officier Philip de Leeuw (30) en ten slotte de jongste van de groep, Jan van der Munnik (20). Ze waren afkomstig uit verschillende delen van Nederland. Zonder de andere personentekort te willen doen, richt ik me in het vervolg van deze bespreking op één persoon, omdat deze man – predikant Bas Ader – een spilfunctie vervulde in de plannen om nog tijdens de oorlog Kamp Westerbork te bevrijden.

Verzetsheld Bastiaan Jan Ader

Bastiaan Jan Ader werd op 30 december 1909 geboren in ‘s-Gravenzande. In 1935 trad hij in het huwelijk. Hij was nog maar kort getrouwd, toen hij op 5 juni 1936 als theologiestudent op de fiets naar Palestina vertrok. In zijn eentje. Via onder meer Hitler-Duitsland, Hongarije, Roemenië, Turkije, Syrië en Libanon bereikte hij ‘het beloofde land’. Nadat hij naar Egypte gefietst was, keerde hij vanaf daar met de boot en trein weer terug naar Amsterdam, waar hij op 20 november 1936 aankwam. Gedurende zijn enorme tocht kreeg Ader maar één keer een lekke band. We weten dit omdat hij in de Radiobode van de AVRO vertelde over de indrukken die hij in het Midden-Oosten had opgedaan.

In 1938 – na het afronden van zijn theologiestudie – deed hij intrede in de Nederlandse Hervormde Kerk in Nieuw-Beerta, in het onafhankelijke Noord-Groningen. Ader rekende zichzelf niet tot een van de bestaande modaliteiten (richtingen) in de Nederlandse Hervormde Kerk. Hij stond een praktisch christendom voor, met oog voor de wereld en mensen buiten de kerk.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielp Ader, die opereerde onder de verzetsnaam ‘Van Zaanen’, maar liefst 300 Joodse onderduikers aan een onderduikadres. In zijn eigen pastorie in Nieuw-Beerta zat ook een aantal Joodse onderduikers, gemiddeld 5 à 6, maar dit aantal wisselde nu en dan. Zelf was Ader ook nauw betrokken bij andere verzetsactiviteiten, waarvoor hij doordeweeks vaak naar steden als Amsterdam en Haarlem moest.

Plan Westerbork

Op 22 juli 1944 gaat het helemaal mis tijdens een vergadering van het verzet in Haarlem als de groep rond Ader wordt opgepakt na verraad. In die tijd is de Ader-groep bezig met het maken van een plan om Kamp Westerbork te bevrijden. Volgens Van den Heuvel zijn er ongeveer 200 personen (!) betrokken bij het plan, van wie de auteur een handjevol namen heeft weten te achterhalen. Eigenlijk waren er twee plannen. Het eerste plan was in 1943 bedacht door Bas Ader, die hiertoe samenwerkte met verzetslieden als Arnold Douwes, Max Léons en Elly en Geert Schonewille. Dit plan lekte in januari 1944 uit door verraad, waarna de betrokkenen een tijdje pas op de plaats maakten. In de loop van 1944 pakt Ader het oude plan weer op. Van den Heuvel noemt de namen van diverse mensen die bij dit ’tweede plan’ betrokken waren, onder wie de ouderling uit de hervormde kerk in Nieuw-Beerta Luitjen Boelo Humbert (1909-1979), Bas’ moeder Antje van der Schaaf, zijn tante Jantje van der Schaaf, Johannes Crébas, geschiedenisleraar Meilof IJben, Meilofs vader en de familie Warmelink uit Lemele.

De kern van het plan was om met een trein Kamp Westerbork in te rijden en zoveel mogelijk Joden te ontzetten. Volgens Ader wilden de Britten helpen met het plan, maar drongen zij er wel op aan dat dan het spoorwegtraject richting Duitsland op enkele strategische plekken opgeblazen moest worden. De Duitsers zouden dan geen extra manschappen en wapens kunnen aanvoeren:

“Gaandeweg werd het plan steeds concreter. Zo’n tweehonderd mensen doen mee. Daarvan zijn [naast Humbert en de beide dames Van der Schaaf] slechts de namen van Crébas, vader en zoon Meilof IJben en het echtpaar Warmelink bekend.” (61)

Toen Ader op 22 juli 1944 werd opgepakt, belandde het Plan Westerbork in de prullenbak. Ader belandde in de gevangenis ‘Weteringeschans’, zoals het Huis van Bewaring I in Amsterdam toen heette. Ook andere bekende verzetslieden zaten hier gevangen, onder wie Johannes Post (1906-1944) en Gerrit Jan van der Veen (1902-1944). Terwijl Anne Frank (1929-1945) en haar familie, voordat ze werden doorgestuurd naar Kamp Westerbork en van daaruit naar Auschwitz-Birkenau en Bergen-Belsen, ook in deze gevangenis hebben vastgezeten.

• Boek: Het kruis op de berg – Constant van den Heuvel
• Lees ook: Westerbork onderzoekt ‘vergeten’ bevrijdingsplan

Bekijk dit boek bij: