Slag bij Waterloo (18 juni 1815)

De Slag bij Waterloo is een van de belangrijkste en meest bekende veldslagen uit de moderne tijd. De slag betekende de definitieve ondergang van de Franse generaal Napoleon Bonaparte, die verslagen werd door een Europees coalitieleger van Engelse, Pruisische en Nederlandse troepen. Wat waren de oorzaken en aanleiding van deze veldslag? Hoe verliep de Slag bij Waterloo? En wat zijn de belangrijkste gevolgen die deze slag heeft gehad voor de geschiedenis van Frankrijk en Europa?

Opmerkingen over het begrip ‘Slag bij Waterloo’

De benaming Slag bij Waterloo kan om enkele redenen verwarrend zijn. De slag vond namelijk niet alleen bij Waterloo plaats, maar bestond eigenlijk uit meerdere confrontaties tussen 16 en 18 juni 1815, namelijk bij Quatre-Bras, Ligny en Waterloo. De Slag bij Waterloo was een korte gebeurtenis die plaatsvond op één dag, tussen 11.30 uur en 21.00 uur, op zondag 18 juni 1815. De Slag is zo gaan heten omdat de oppercommandant, de hertog van Wellington, zijn hoofdkwartier nabij Waterloo had gestationeerd en na de slag ‘Waterloo’ boven zijn overwinningsbericht neerpende. Om precies te zijn op een heuvelrug bij het dorp Mont-St-Jean, ten zuiden van Brussel gesitueerd. Waterloo lag aan de noordzijde van het slagveld. Napoleon, als verliezer, sprak zelf van de Slag bij Mont-St-Jean. En de Pruisen noemden deze slag, anders dan de Engelsen en Nederlanders, ‘La Belle Alliance’. Deze benaming verwijst naar de herberg waar Napoleon tijdens de slag zijn commandopost had.

Verder wordt het begrip Slag bij Waterloo vaak gebruikt als metafoor of als koepelterm om meerdere nederlagen van Napoleon Bonaparte en diens Frankrijk mee aan te geven. Het gezegde ‘zijn Waterloo vinden’ (de definitieve nederlaag lijden) is hieraan ontleend. Napoleons neergang was echter al in gang gezet sinds oktober 1813, toen de Volkerenslag bij Leipzig de Franse keizer aan het wankelen bracht. De keizer trok zich met de troepen die nog over waren terug naar Frankrijk. In maart 1814 bezetten geallieerde coalitietroepen Parijs en was Napoleon gedwongen om troonsafstand te doen.

Korte voorgeschiedenis van de Slag bij Waterloo

De Slag bij Waterloo maakte onderdeel uit van de Zevende Coalitieoorlog (februari tot juni 1815), ook wel bekend als de Honderd Dagen. Deze periode begon met de ontsnapping van Napoleon vanaf het eiland Elba en zijn terugkeer naar Frankrijk, Napoleons nederlaag in de Slag bij Waterloo en eindigde met zijn aftreden als keizer.

Toen Napoleon Bonaparte in het voorjaar van 1815 terugkeerde in Parijs, waar hij op 20 maart 1815 zijn intrek nam in het paleis van de Tuilerieën, besloten de coalitielanden die nog bijeen waren op het Congres van Wenen om Napoleon preventief aan te pakken. Omdat Groot-Brittannië de oorlog wilde subsidiëren, met een schenking van zes miljoen pond, werd besloten dat de Britten de belangrijkste legeraanvoerder zouden leveren, namelijk generaal Arthur Wellesley, beter bekend als de hertog van Wellington of, in het Engels, Duke of Wellington. Op 29 april 1815 arriveerde Wellington in het zuiden van het Verenigde Koninkrijk der Nederlanden (in het huidige België), waar hij begon met de voorbereidingen. Het plan was om ergens in juli 1815 Frankrijk binnen te vallen om Napoleon uit te schakelen. Aan de grenzen van Frankrijk verzamelden zich toen ook andere legertroepen, om zo de Fransen te dwingen hun legermacht te spreiden, zodat Napoleon in het Noorden minder stootkracht zou hebben.

Napoleon besloot echter om de coalitietroepen voor te zijn en liet een Frans leger op 15 juni 1815 de grens van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden overtrekken, nabij Charleroi. Hierop trok een Nederlands leger, onder leiding van Jean Victor de Constant Rebecque (1773-1850) en Hendrik de Perponcher (1771-1856) op 15 juni de troepen van de Franse generaal Michel Ney (1769-1815) tegemoet. Op 16 juni om twee uur in de middag openden de Fransen, die met 18.000 militairen in de meerderheid waren, de aanval op de 8000 Nederlandse troepen. Gedurende de slag arriveerden er geallieerde troepen, met name Engelsen onder leiding van Wellington, om de Nederlanders te helpen. Deze troepen voorkwamen dat de Franse generaal Ney Quatre-Bras kon veroveren. De Slag bij Quatre-Bras kostte aan beide zijden ongeveer 5000 dodelijke slachtoffers.

Omdat op diezelfde dag Pruisische troepen – onder leiding van generaal Gebhard von Blücher (1742-1819) – de Slag bij Ligny van de Fransen verloren, waren Wellingtons Engelse troepen en de Nederlanders gedwongen om zich terug te trekken. Ook het restant Pruisische troepen – van het leger van 84.000 man stierven er bij Ligny 22.000, terwijl de Fransen 11.000 slachtoffers te betreuren hadden – trok zich hierop strategisch terug. Als opperbevelhebber van het coalitieleger stationeerde Wellington zijn troepen in de buurt van het dorp Waterloo, zo’n vijftien kilometer ten zuiden van Brussel.

Het verloop van de Slag bij Waterloo

In de ochtend van 18 juni 1815 trok Napoleon met zijn leger, dat uit 72.000 soldaten bestond, richting Brussel. Napoleons plan was, zo betoogt Kees Schulten in De val van de adelaar (2015), om Brussel in te nemen. Bij Waterloo werd hij opgewacht door Engelse, Nederlandse en Pruisische troepen onder het bevel van Wellington, in totaal zo’n 68.000 man. De prins van Oranje, de latere koning Willem II (de zoon van Willem I, die in 1815 koning van het Verenigde Koninkrijk der Nederland werd) was ook op het slagveld aanwezig en zou tijdens de slag gewond raken.

Op de heuvelrug die bij het dorp Mont-St-Jean ligt, wachtte Wellington de Franse troepen op. De strategie van de coalitietroepen was om Napoleon op te vangen, dit zou Wellington doen, en dan te wachten op de Pruisische versterking. De Pruisische troepen zouden Napoleons leger dan in de flank aanvallen. Het Pruisische leger, dat in de ochtend van 18 juni richting Waterloo werd gestuurd door Von Blücher, stond onder leiding van generaal Bülow von Dennewitz (1755-1816) en bestond uit zo’n 27.000 soldaten.

Von Bülow trok op naar Waterloo, terwijl een Franse cavalerie-eenheid onder leiding van maarschalk Emanuel de Grouchy (1766-1843) de Pruisische troepen probeerde te onderscheppen. De Grouchy slaagde daar niet in en werd door een kleine Pruisische legereenheid beziggehouden, zodat De Grouchy zich niet kon aansluiten bij Napoleon. Ondertussen stuurden de Pruisen de rest van hun troepen richting Wellington, waar ze zich bij de Engelse-Nederlandse legers aansloten.

In de ochtend, omstreeks 11.30 uur, openden de Fransen de aanval op de troepen van Wellington. De bedoeling was eerder aan te vallen, alleen door het slechte weer (het regende hevig), hadden de Franse troepen meer tijd nodig om hun kanonnen in stelling te brengen. Toen de kanonnen gereed waren, bestookten de Fransen de tegenstander eerst met artillerie. Vervolgen voerden ze een afleidingsaanval uit op een boerderij bij La Haye Sainte, waar een deel van Wellingtons troepen zat. Deze aanval mislukte. De Engelsen vielen de Franse troepen in de flank aan, maar werden vervolgens teruggedreven door Franse eenheden onder leiding van divisiegeneraal Jean Baptiste Drouet d’Erlon.

Rond 16.00 uur maakte de Franse aanvoerder Ney een strategische fout. Hij zag dat de coalitietroepen van Wellington van het slagveld vertrokken en dacht dat de tegenstander zich terugtrok. Het ging echter om een gewondentransport. Hierop voerde Ney met zijn cavalerie viermaal een aanval uit op Wellington, maar zonder succes.

Omstreeks 16.30 uur sloten de Pruisische militairen van Von Bülow zich bij de Engelsen en Nederlanders aan. Deze hulp kwam achteraf beschouwd precies op tijd, want Ney begon rond dit moment met zwaar artilleriegeschut op de troepen van Wellington te schieten. De coalitietroepen van Wellington slaagden erin, met Pruisische steun, om Plancenoit te veroveren. Rond 18.00 uur slaagden de Franse aanvoerders Ney en d’Erlon erin om – in opdracht van Napoleon en na een zware strijd – de plaats La Haye Sainte in te nemen.

De Franse legereenheden raakten hierna steeds verder in het nauw. Rond 19.30 uur was de situatie voor de Fransen zo penibel, dat Napoleon besloot om zijn elitetroepen, de Keizerlijke Garde, in te schakelen. Aanvankelijk leek het er op dit moment op dat Napoleon de overwinning zou gaan behalen. In het Historisch Nieuwsblad lezen we hierover:

“Voor de hertog van Wellington, de bevelhebber van de Brits-Nederlandse troepen, zag het er somber uit. Zijn kansen op een overwinning hingen aan een zijden draadje en dat leek op knappen te staan. ‘Het moet donker worden, of de Pruisen moeten komen,’ zou een somberende Wellington op dat moment vertwijfeld gezegd hebben.”

De Engelse, Nederlandse en Pruisische troepen wisten aanvallen van de Keizerlijke Garde echter voortdurend af te slaan. De Fransen werden steeds wanhopiger en begonnen in paniek op de vlucht te slaan. Vervolgens rukten de troepen onder leiding van Wellington op. Omstreeks 21.00 uur was het pleit beslecht en hadden de coalitietroepen het Franse leger onder leiding van Napoleon verslagen.

In totaal kostte de Slag bij Waterloo aan circa 25.000 Franse soldaten het leven, terwijl aan de zijde van de coalitietroepen zo’n 22.000 dodelijke slachtoffers te betreuren vielen. Duizenden militairen raakten meer of minder ernstig gewond. Toen de slag voorbij was hadden de Britten, Pruisen en Nederlanders ongeveer 8000 Fransen krijgsgevangen gemaakt.

Belangrijke verklaringen waarom Napoleon deze veldslag verloor

In de historiografie zijn tal van verklaringen gegeven voor het feit dat Napoleon de Slag bij Waterloo verloor. Het was, zoals wel vaker bij historische gebeurtenissen, een combinatie van factoren die leidde tot de Franse nederlaag. Een van de kernverklaringen voor Napoleons nederlaag was, zo betoogt Johan op de Beeck in zijn boek Waterloo. De laatste 100 dagen van Napoleon (2019), het feit dat Napoleons troepen niet zo sterk en goed georganiseerd waren als voorheen. De organisatie van het Franse leger was niet eenvoudig voor Napoleon. Belangrijke generaals ontbraken (zeker de gevluchte grote strateeg Louis-Alexandre Berthier), waren overleden of werden door Napoleon op verkeerde posten gezet. De coalitietroepen waren goed georganiseerd en hadden veel ervaren militaire leiders. Zo had het Belgisch-Nederlandse leger – om een voorbeeld te noemen – veel officieren en generaals in dienst met jarenlange ervaring, van wie ongeveer driekwart eerder onder Napoleon hadden gestreden. Napoleon had deze strategen, die nu tegen hem vochten, dus zelf opgeleid.

Verder waren, zo vervolgt Op de Beeck, de geallieerden numeriek in de meerderheid én strategisch slim. Ze mobiliseerden op meerdere plekken langs de grens van Frankrijk en zorgden er zo voor dat Napoleon zijn legermacht moest opsplitsen. Tijdens de Slag bij Waterloo hadden de coalitietroepen ook geluk dat de Pruisische versterking precies op tijd arriveerde.

Een andere verklarende factor zoeken historici verder in het karakter en de mentale en fysieke gesteldheid van Napoleon zelf. Napoleon overschatte zichzelf nog steeds en wilde de overwinning voor zichzelf opeisen. En daarom liet hij een aantal goede legeraanvoerders thuis. Verder blijkt uit diverse bronnen dat Napoleon mentaal slecht in zijn vel zat (hij was overwerkt en al maandenlang gestrest), terwijl hij ook allerlei fysieke klachten had waardoor hij slecht functioneerde (maagpijnen, aambeien en problemen met de galblaas). Door zijn maagkrampen sliep hij slecht, terwijl Napoleons aambeien hem geregeld verhinderden om paard te rijden en bij zijn troepen te zijn.

Ten slotte wordt ook het slechte weer – volgens enkele historici veroorzaakt door de uitbarsting van de vulkaan Tambora op 10 april 1815 – genoemd als een verklaring voor Napoleons nederlaag. Napoleons troepen en kanonnen liepen vast in de modder, waardoor Franse beschietingen uren vertraging opliepen en de Pruisische versterkingen meer tijd hadden om zich bij de Engelse en Nederlandse troepen te voegen.

Enkele belangrijke gevolgen van de Slag bij Waterloo

Het belangrijkste gevolg van de Slag bij Waterloo was uiteraard het feit dat Napoleon nu definitief verslagen was. Frankrijk, dat sinds Lodewijk XIV een grote Europese mogendheid was geweest, verloor nu die leidende positie. Cruciaal was het Congres van Wenen, dat door gebieden en landen te clusteren een machtscordon om Frankrijk heen creëerde, om een nieuwe fase van Frans imperialisme op het Europese continent te voorkomen. Ten noorden van de Loire werden bezettingszones gecreëerd, waar geallieerde troepen tot 1818 verbleven die op kosten van de Fransen betaald moesten worden.

Na de door Napoleon verloren slag brak een periode aan die door historici wordt aangeduid als de Restauratie (1815-1830). In deze periode probeerden verschillende Europese vorstenhuizen de orde van voor de Franse Revolutie te herstellen.

Hierna bleef het in Europa een eeuw lang relatief veilig. Relatief, want anders dan weleens wordt voorgesteld in geschiedenisboeken en lesmethoden die op middelbare scholen worden gebruikt, vonden er tussen 1815 en 1914 meerdere oorlogen plaats op het Europese continent. De belangrijkste ‘Europese’ oorlogen waren de Krimoorlog (1853-1856), de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) en twee korte oorlogen tussen Otto von Bismarcks Pruisen en respectievelijk Denemarken (1864) en Oostenrijk-Hongarije.

Tot aan het interbellum werd in Nederland nog de Waterloodag gevierd, op 18 juni, als een soort voorloper van de 4 en 5 mei-herdenkingen.

Bronnen ▼