Verbluffende Kosmos

Sterrenkunde, astrologie en buitenaards leven hebben de mensheid altijd gefascineerd. Al sinds mensenheugenis willen we weten hoe het heelal is ontstaan, waar we vandaan komen en of er buiten onszelf nog ander ‘intelligent’ leven bestaat. Al sinds de Oudheid wordt over dit soort zaken nagedacht.

Ook UFO’s worden al eeuwenlang waargenomen. Zo zou de Bijbelse profeet Ezechiël mogelijk al een ruimtevaartuig hebben waargenomen en maakten de oude Egyptenaren rond 1450 voor Christus melding van eigenaardige cirkels van vuur aan de hemel. Ook Babylonische astrologen zagen zo’n tweeduizend jaar voor Christus al allerlei tekens aan de hemel staan die mogelijk van buitenaardse oorsprong waren. Op menig Middeleeuws schilderij treft men eveneens afbeeldingen aan die wel wat weg hebben van UFO’s, zo wordt althans verondersteld.

Hoewel men het misschien niet zou verwachten is ook Science Fiction al oeroud. Mogelijk is het boek Waargebeurde Geschiedenis van Lucianus van Samosata (2e eeuw na Christus) het eerste Science Fiction-werk uit de geschiedenis, hoewel ook het Gilgamesj epos en de Icarus mythe die eer wel wordt toebedeeld. Huygens’ boek Cosmotheoros over leven op andere planeten, en Kepler’s Somnium (De Droom) worden in dat verband ook regelmatig vermeld.

Als grondlegger van de moderne Science Fiction, die wetenschappelijker van aard is dan voorheen, en niet meer gebaseerd op magie en wonderen, wordt vaak H.G. Wells genoemd, hoewel Mary Shelley met haar roman Frankenstein eveneens in aanmerking komt.

In de Bundeskunsthalle van Bonn is momenteel een tentoonstelling te zien waar er naast belangstelling voor diverse aspecten van ruimtevaart, kosmologie en ‘futuristische’ kunst ook veel aandacht is voor dergelijke Science Fiction zaken. De expositie die de naam Outer Space draagt, is een zeer gevarieerde, heterogene, multi-disciplinaire tentoonstelling die tal van zaken uit onder andere de kunst en wetenschap aan de orde stelt. De Nederlandse directeur van de Kunsthalle, Rein Wolfs, noemde de opzet van de expositie zelf geestrijk, poëtisch en associatief. Dit vat het geheel inderdaad goed samen. De tentoonstelling in Bonn loopt tot en met 22 februari 2015.

Melkweg

Aan het begin van de Outer Space tentoonstelling in de Kunsthalle van Bonn krijgt men direct het schilderij “Geboorte van de Melkweg” (1636-1638) te zien van de wereldvermaarde Belgische schilder Peter Paul Rubens. Het doek verbeeldt het ontstaan van ons Melkweg-sterrenstelsel zoals de Oude Romeinen het zich voorstelden. Het gaat over de mythologische heerseres der hemelen, Juno, die op een pauwenwagen zit en Zeus’ zoon Hercules de borst geeft. Het kind zuigt echter zo hard dat het Juno pijn doet. Ze duwt Hercules daarop weg, waarna er een straal melk uit haar borst de hemel in spuit. Deze straal gaat later over in miljoenen druppeltjes die zo de Melkweg vormen, waarin wij vandaag de dag nog steeds leven.

Een ander interessant object in deze zaal van de Kunsthalle is de schitterende Himmelsscheibe von Nebra. Deze groen-bronzen schijf met een diameter van van ongeveer 32 centimeter wordt gezien als de oudste menselijke afbeelding van de kosmos. De zon, maan en sterren staan er allemaal duidelijk op afgebeeld. De schijf werd rond 1600 voor Christus gemaakt en gevonden bij het Duitse dorp Nebra. Hij wordt in verband gebracht met de Únětice-cultuur uit de Bronstijd (Centraal-Europa).

Meteoriet

In dezelfde zaal als de meteoriet en het schilderij van Rubens bevindt zich ook een meteoriet van 55,75 kilogram. Deze kwam in 1492 met donderend geraas uit de ruimte gevallen en landde in het (nu) Franse plaatsje Ensisheim (Elzas). Men kon zich in die tijd totaal niet goed voorstellen wat er precies was gebeurd. Het grootste deel van de bevolking dacht echter dat God met stenen naar hen had gegooid. Koning Maximilian I kreeg van zijn adviseurs te horen dat de gebeurtenis als een goed teken voor zijn politieke bewind gezien kon worden en liet de steen in een lokale kerk plaatsen. Het ding werd uit voorzorg wel aan de ketting gelegd omdat men bang was dat de meteoriet wellicht op net zo’n gewelddadige manier weer zou vertrekken als hij gekomen was. Wat men in de Kunsthalle te zien krijgt is echter niet de hele meteoriet. Door de eeuwen heen werden er immers steeds stukken van de steen afgehaald om als souvenir te dienen. Van de oorspronkelijke 127 kilo blijft daarom tegenwoordig nog maar zo’n 56 kilo over.

Tot ver in de historie dacht men – net als de bewoners van Ensisheim – dat God (of eventueel meerdere goden) verantwoordelijk was voor hetgeen er in de Kosmos en op aarde gebeurde. Kometen en meteorieten werden vaak gezien als straf van God. Al in de zestiende eeuw veranderde dit enigszins toen de vermaarde geleerde Copernicus en later Galileo ook al wetenschappelijk begonnen te werken. (Terecht krijgen zij ook nodige aandacht in Bonn). Aan het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw begon de wetenschap nog meer vooruitgang te boeken. De natuur werd steeds rationeler en wetenschappelijk benaderd. Die ontwikkeling zet zich door tot de dag van vandaag. De ruimtevaart zoals wij die tegenwoordig kennen is daar een indrukwekkend uitvloeisel van.

V2

In een volgende zaal staat een beschadigde punt van een V2-raket uit de Tweede Wereldoorlog met op de achtergrond gigantische tv-beelden van de lancering van een Russische raket. Duidelijk in beeld gebracht ziet men daarbij het gebruikelijke aftellen van de lancering (de zogenaamde Countdown). In de Bundeskunsthalle leert men dat deze tegenwoordig zo gebruikelijke Countdown oorspronkelijk werd bedacht door de legendarische Duitse filmregisseur Fritz Lang. In zijn ‘stomme’ film Die Frau im Mond uit 1929 ziet men het aftellen reeds herkenbaar verbeeld. De NASA vond dit zo mooi gevonden van Lang dat de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie besloot dit aftellen bij hun eigen lanceringen over te nemen. Een mooi voorbeeld van Oscar Wilde’s principe van “Life imitating Art” mag men wel zeggen.

Uiteraard is er in Bonn aandacht voor de eerste man op de maan, de Amerikaan Neil Armstrong. De ontwikkeling van raket-technologie (tot Spaceshuttle aan toe etc.) wordt namelijk ruim belicht in Bonn en dus is er ook informatie over de verrichtingen van de Amerikaanse raket-pionier Robbert H Goddard (uitvinder van de meertrapsraket) en ook komt de Duitse natuurkundige en raket-geleerde Wernher von Braun regelmatig ter sprake. Op een video ziet men Von Braun op een visueel zeer heldere manier uitleggen hoe een raket functioneert. Ook krijgt men te horen dat de Amerikanen na de Tweede Wereldoorlog nazi-geleerden als Von Braun naar de VS haalden (operatie Paperclip) om voor de VS te werken om zo een voorsprong op de communistische Sovjet-Unie te bewerkstelligen. Daarbij werd vaak het nazi-verleden van deze lieden weggemoffeld om het allemaal wat acceptabeler te maken voor de Amerikaanse bevolking.

20.000 doden

Bij de ontwikkeling van ruimtevaart-raketten speelde de fabricage van militaire raketten een belangrijke rol. Met name het ontwerpen van de Duitse V2, waarbij ook Von Braun betrokken was, bleek daarbij van grote importantie. De tentoonstelling in Bonn schenkt in dat kader ook aandacht aan de vele dwangarbeiders die werkten aan de productie van de V2. Zo’n 20.000 van hen stierven tijdens het maken van V2- raketten. Vreemd genoeg stierven er dus meer mensen tijdens de productie van deze wapens dan bij het fatale neerkomen van de raketten (8000 slachtoffers in o.a. Londen en Antwerpen). Toch wel een bizar feit. Men ziet in Bonn onder andere de gevangenis-kleding en brillen die de gedetineerden droegen plus foto’s van deze morbide episode uit de Duitse geschiedenis.

Hondje Laika en Aapje Enos

Na de ontwikkeling van militaire raketten als de V1 en V2 ging men experimenteren met het lanceren van dieren in de ruimte. Zo werden in 1946 fruitvliegjes in een baan om de aarde gebracht en later ook honden en apen. In Bonn kan men de ruimtecapsule (+ kostuum) van het chimpansee-aapje Enos zien. In diens ruimtevaartuig, dat in 1961 rond de aarde vloog, zitten enkele hendels, maar het wordt niet duidelijk of het aapje die ook zelf kon hanteren. Enos was namelijk wel getraind om zelf taken uit te voeren in de ruimte, maar dat ging ook wel eens mis. Het dier vloog in totaal twee maal rond de aarde en keerde daarna veilig terug uit de dampkring. Oorspronkelijk waren drie rondes rond de wereld gepland voor Enos, maar wegens ‘slecht’ gedrag werd besloten dat twee rondes maar moesten volstaan. Enkele jaren eerder had het eekhoorn-aapje Miss Baker (samen met rhesus-aap Miss Able) ook al een geslaagde ruimtereis gemaakt (1959). In Bonn kan men haar zien staan op de cover van het wereldvermaarde Life magazine. Als men dit zo aanschouwt lijken de Hollywood-films van Planet of the Apes lang niet meer zo fantastisch en onrealistisch als men meestal geneigd is te denken.

Ook aan het Russische hondje Laika wordt aandacht besteed in de Kunsthalle. Dit dier van zes kilo zwaar was het eerste zoogdier in de kosmos (1957). Helaas stierf Laika al na een paar uur in de ruimte te zijn geweest door oververhitting en stress. Het blijft ontroerend om te bedenken dat dergelijke kleine schepsels van minder dan 10 kilo, tegen hun zin, de lucht in werden geschoten en zo ongewild de eerste ruimtevaarders uit de geschiedenis werden, nog voor de mens.

Gagarin

Het duurde immers nog enkele jaren voor Yuri Gagarin de eerste mens in de ruimte zou worden. In 1961 werd Gagarin door de Russen aan boord van de Vostok 1 in een baan om de aarde gebracht. Geschiedenis was geschreven. De altijd lachende Gagarin krijgt uiteraard veel aandacht in Bonn. Een opvallend object in de Kunsthalle is een fraaie, oude, beschilderde vaas met de afbeelding van Gagarin erop in militaire kledij. Een iets verder hangende foto van Gagarin met de Cubaanse leider Fidel Castro is ook zeer de moeite waard. Castro rookt daarop een grote sigaar terwijl Gagarin schaterlachend toekijkt in zijn helder witte kostuum. Een iconisch beeld van de jaren zestig. Even verder ziet men een foto van de Russische Sputnik-satelliet. Dit was in 1957 de eerste kunstmatige satelliet die de ruimte in werd gebracht door de Sovjet-Unie. Hierdoor leken de Russen een grote voorsprong te krijgen in de ruimtevaart. Toen de Amerikanen jaren later de eerste man op de maan zetten, bleek deze angst evenwel niet gerechtvaardigd.

Ook aan de hedendaagse ruimtevaart wordt aandacht besteed in Bonn. Zo komt men veel te weten over de ruimtesonde Rosetta, die op 12 november een robot-lander zal uitsturen die op de komeet 67P/Churyumov–Gerasimenko zal gaan landen. Een schaalmodel van Rosetta maakt het voor de toeschouwer buitengewoon aanschouwelijk hoe deze ruimtesonde er uit moet zien in de ruimte. Veel van dergelijke schaalmodellen en ander materiaal werden geleverd door DLR, het Duitse onderzoekscentrum voor lucht- en ruimtevaart, dat ook een zeer fraai futuristisch centrum heeft in Keulen, waar allerlei zaken met betrekking tot ruimtevaart worden onderzocht.

Boeiend is verder de aandacht die besteed wordt aan de Russin Galina Balaschowa, de enige vrouwelijke space-ontwerpster uit de geschiedenis die de hoofdontwerpster was van drie generaties ruimtevaartschepen. Haar indrukwekkende tekeningen van ruimtecapsules zien er zeer nauwkeurig en precies uit. De veelal groen-geel-bruin gekleurde ontwerpen zijn zeer artistiek afgewerkt zo blijkt. Sommige tekeningen werden evenwel nooit afgemaakt vanwege de hoge leeftijd van 83 jaar die Balaschowa momenteel bezit. Naar het schijnt kan ze tegenwoordig niet meer de motivatie vinden om haar oeuvre nog verder af te maken,

Science Fiction

Het is niet alleen wetenschap en kunst die getoond worden in de Kunsthalle. Ook Science Fiction krijgt ruim aandacht. De angstaanjagende monsters uit de SF-horror-film Alien trekken zeer de aandacht. Deze door H.R. Giger ontworpen wezens zien er zo gruwelijk uit dat men ze ’s nachts niet graag tegen zou komen. Overdag trouwens ook niet. Dat ze in Bonn achter glas staan, doet ze er niet bepaald minder afschuwelijk uitzien. Morbide blijven ze. Even verder staan de Star Wars-robots R2-D2 en C-3PO uitgestald op ware grootte. Ook een Star Trek ruimteschip ontbreekt niet, net als een ruimtepak uit de film Event Horizon en ruimte-huisdier Picasso uit The Fifth Element. Vanzelfsprekend wordt een van de beroemdste ruimtewezens, ET, niet vergeten. Dit vriendelijke ruimtewezen van regisseur Steven Spielberg staat in de vitrine nog steeds te wachten tot het terug naar huis kan …

Zeer interessant zijn ook de Science Fiction-achtige maskers van Peter Sauerer. Deze mensachtige poppen met een dubbel paar ogen refereren aan het Vril-genootschap dat bedacht werd door de Britse auteur Edward Bulwer-Lytton (zie zijn roman Vril, the Power of the Coming Race). VRIL zou een psychische energie zijn die een bepaald mensenras buitengewoon machtig zou maken. Volgens bepaalde legendes zou het VRIL-gezelschap plannen hebben gehad om ruimtevaartuigen (UFO’s) te bouwen die nazi-leiders als Hitler en Goering naar andere planeten zou kunnen vervoeren. De populaire Science Fiction film Iron Sky is grotendeels geïnspireerd door de VRIL-mythe. De letter V van VRIL werd gebruikt op wervingsposters van de film, maar ook in de speelfilm zelf komt de V verschillende malen voor.

Strijkbout

Grappig om te zien zijn verder ook de Science Fiction gadgets en attributen die vroeger soms gebruikt werden in low-budget (of liever gezegd no-budget) TV-series als Raumpatrouille (1966). In deze Duitse tv-productie gebruikte men hele gewone strijkbouten en ijsscheppen om high tech apparaten uit te beelden. Hoewel het er tegenwoordig wat verouderd uitziet, was het voor die tijd toch heel vernuftig gedaan. In de vitrines kan men zien hoe deze space-strijkijzers en ruimtevaart-ijsscheppen er in werkelijkheid en op het witte doek uitzagen. Grappig en boeiend om te zien.

Een ander leuk gadget is de klok die aangeeft wanneer de zon opgebrand zal zijn. Het digitale uurwerk met rode letters geeft ‘precies’ aan wanneer leven op aarde door gebrek aan zonlicht onmogelijk wordt (over minder dan 5 miljard jaar ongeveer). Een bizar gezicht, zeker wanneer men bedenkt dat deze klok het al lang begeven zal hebben voordat het werkelijke einde komt …

Verderop in het museum krijgt men ook nog informatie over zwarte gaten, UFO’s en wormgaten. Aan milieuvervuiling in de kosmos wordt ook ruim aandacht besteed. Een videoanimatie laat op kleurrijke, maar ook weinig verhullende wijze zien hoeveel rommel er momenteel rondzweeft in de ruimte. Zoveel zelfs dat het op termijn zeker problemen gaat opleveren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat verschillende invloedrijke mensen bezig zijn met het plannen van ruimtereizen (onder andere ondernemer Richard Branson) en expedities naar Mars om daar een kolonie te vormen. De overbevolking en milieuvervuiling op aarde zouden in de toekomst wel eens te groot kunnen worden, zo wordt gedacht.

Black Hole

Tenslotte mogen ook de futuristische ruimte-kunstwerken van de wereldberoemde kunstenaar Max Ernst niet vergeten worden. Ze staan niet ver van een minder bekend artefact van Lee Bontecou, getiteld Black Hole. Dit laatste kunstwerk, dat een zwart gat voorstelt, is zeer plastisch vormgegeven en als men er lang naar kijkt, lijkt het warempel echt of je in een zwarte onheilspellende diepte wordt gezogen. Een zeer overtuigend kunstwerk.

Het Moon Goose Project van Agnes Meyer-Brandis, waarbij ganzen opgeleid worden tot ware astronauten, spreekt ook tot de verbeelding. De beesten maken hun eerste landing op de maan mee en worden begeleid vanuit een heuse controlekamer, waar de bezoekers van de Kunsthalle ook in kunnen. Bizar om te zien.

Belgische en Nederlands tintje

Naast de eerder genoemde Belgische bijdrage van Rubens op de tentoonstelling in Bonn, is er ook een Nederlands tintje aanwezig in de Kunsthalle. Zo valt er een grote, fraaie Hemelbol van de Nederlandse cartograaf Willem Janszoon Blaeu uit 1616 te bewonderen waarop diverse hemellichamen (sterren) te zien zijn. In een andere zaal staat dan weer een zeer groot schaalmodel van Paul Verhoeven’s ruimteschip uit de SF-film Starship Troopers. Hollands Glorie in Space !

Beam me Up!

De Outer Space-tentoonstelling in Bonn is meer dan de moeite waard. Het is een prachtige, bonte mix van allerlei verschillende zaken die de fantasie en verbeelding van de bezoekers flink aan het werk zet. Voor sommigen zal het wellicht te overweldigend zijn waardoor het moeilijk wordt om alles goed te kunnen behappen. Maar voor liefhebbers van wetenschap, Science Fiction en kunst die van een bonte, eclectische en ‘kosmische’ verzameling van ruimtetuig houden is Outer Space een waar Walhalla. Beste Cyberpunks, kruip uit uw Wormgat en laat dit niet aan u voorbij gaan. Beam me Up Bonn…

~ Paul Prillevitz

De tentoonstelling in de Bundeskunsthalle in Bonn loopt nog tot en met 22 februari 2015

Video over de tentoonstelling: