Anton de Kom – Surinaamse vrijheidsstrijder

De vrijheidsstrijder, schrijver en verzetsman Anton de Kom (1898-1945) is de eerste Surinamer die is opgenomen in de Canon van de Nederlandse geschiedenis. Wie was Anton de Kom? Wat dreef hem? En welke rol speelde hij in de strijd tegen het kolonialisme en tijdens het verzet in de Tweede Wereldoorlog? Een korte biografie van Anton de Kom.

Hoewel Anton de Kom in Suriname was geboren, zou hij het grootste deel van zijn leven in Nederland doorbrengen. Zijn reputatie wisselde: hij is in zijn tijd gelabeld als verzetsheld, vrijheidsstrijder tegen de slavernij, als imposant literator en schrijver – met als belangrijkste werk Wij slaven van Suriname uit 1934 -, maar ook (met name door de toenmalige Nederlandse autoriteiten) als een aanhanger van het communisme en een oproerkraaier.

Een mooie korte en treffende typering van Anton de Kom (die naar de beginletters ook wel ‘Adek’ werd genoemd) geeft E.K. Marshall in Ontstaan en ontwikkeling van het Surinaams nationalisme (2003), vrij geciteerd:

“Anton de Kom was de voorloper, of wellicht de fakkeldrager, van het Surinaamse politiek nationalisme.”

Jonge jaren van Anton de Kom (1898-1917)

Cornelis Gerhard Anton de Kom zag het levenslicht in Paramaribo, Suriname, op 22 februari 1898, in een volkswijk waar hoofdzakelijk creolen woonden. Hij was het tweede kind van Adolf Damon de Kom, een kleine boer en gouddelver, en diens vrouw Judith Jacoba Dulder. Het gezin was religieus gezien rooms-katholiek en is door Anton de Kom aangemerkt als een warm en veilig milieu om in op te groeien.

Anton de Kom liet al op jonge leeftijd merken dat hij erg leergierig was. Hij was met name geïnteresseerd in de verhalen over slavernij op de plantages, waarvan hij kennis nam door oudere mensen te bevragen die de slaventijd nog mee hadden gemaakt. In deel 8 van het Biografisch Woordenboek van het Socialisme (2001) lezen we:

“Zijn vader was nog in slavernij geboren. De familienaam is volgens de familie afgeleid van Mok, de naam van een vroegere plantage-eigenaar.”

Na het afronden van het basisonderwijs, ging De Kom naar de MULO en behaalde hij een diploma boekhouden. Hij leerde meerdere talen. Zo was hij vloeiend in Engels, kende hij de Duitse taal en kon hij converseren in het Frans. De talen en dialecten die in en rond Suriname en op de Antillen gesproken werden, beheerste hij eveneens, zoals het ‘Neger-Engels’ en het Papiamento.

Actief als kantooremployé (1917-1920) & naar Nederland (1920-1932)

Tijdens de Eerste Wereldoorlog begon Anton de Kom zijn loopbaan als kantoormedewerker voor de Balata Compagnieën ‘Suriname’ en ‘Guyana’. Op 29 juli 1920 diende De Kom vrijwillig zijn ontslag in en vertrok kort erna naar Nederland. Tijdens de overtocht verdiende hij bij als werkend passagier. Op 1 oktober 1920 kwam hij aan in Amsterdam, maar vertrok na een maand richting de hofstad Den Haag. Daar ging hij vanaf januari 1921 vrijwillig in militaire dienst, om precies te zijn bij het tweede regiment Huzaren. Kort hierna ging hij ook aan de slag als vertegenwoordiger bij de koffiebranderij en theehandelaar Reuser en Smulders.

Op de werkvloer van de koffiebranderij ontmoette hij Petronella (Nel) Borsboom, met wie hij op 6 januari 1926
in het huwelijksbootje stapte. Het echtpaar kreeg samen vier kinderen, namelijk Ad (1926), Cees (1928), Ton (1929) en Judith (1931).

In het voorjaar van 1927 was De Kom aanwezig bij het openingscongres van de Liga tegen Imperialisme en Koloniale Onderdrukking in Brussel, waar hij Indonesische leiders als Mohammed Hatta en anderen opriep om samen met Suriname tegen het kolonialisme te strijden. Gedurende de jaren 1920 en de crisisjaren 1930 raakte De Kom verder betrokken bij diverse socialistische organisaties, waaronder Indische studentenclubs die zich tegen het kolonialisme verzetten en bij de in 1930 opgerichte organisatie ‘Links Richten’. Links Richten was een arbeiders-schrijverscollectief dat sympathie had voor het communisme, dat sinds de Russische Revolutie van 1917 in Rusland ingevoerd was.

Terug naar Suriname, arrestatie & verbanning (1932-1933)

Eind 1932 besloot Anton de Kom weer naar Suriname te gaan, om zijn zieke moeder te bezoeken. Daar kwam hij op 4 januari 1933 aan. Hij kreeg een warm onthaal, maar op de achtergrond waren de autoriteiten gealarmeerd met de waarschuwing dat Anton de Kom een gevaarlijke communistische revolutionair en antikoloniale relschopper zou zijn. Bij zijn aankomst stonden er drie rechercheurs in het publiek, die De Kom nauwlettend in de gaten hielden.

Het enige dat nog moest gebeuren, was een aanleiding vinden om De Kom te arresteren. Die kwam er. De Kom, geschokt door de armoede die hij om zich heen zag, besloot bij zijn woning in Paramaribo een adviesbureau te starten om Surinaamse arbeiders te adviseren over hun basisrechten. Bij de opening op 31 januari 1933 kwamen er honderden mensen, met name Javaanse contractarbeiders, af op het festijn. Toen De Kom aangaf dat hij de gouverneur wenste te spreken, pakten ordehandhavers hem op. Op beschuldiging van een revolutiepoging belandde De Kom op 1 februari van dat jaar in Fort Zeelandia, waar hij uiteindelijk drie maanden lang gevangen gehouden zou worden. De arbeiders in Paramaribo protesteerden kort na de arrestatie, op 7 februari 1933, bij het gerechtsgebouw tegen De Koms veroordeling, maar dit protest werd met geweervuur beëindigd. Er vielen 2 doden en 22 zwaargewonden (onder wie 8 Creolen, 8 Javanen en 6 Hindoestanen).

Op 10 mei 1933 kwam De Kom weer op vrije voeten. Meteen zette men hem op het schip SS Renselaer uit naar Nederland.

Opnieuw in Nederland: schrijver van de ‘Negerhut van De Kom’ & verzetsman (1933-1940)

Op 27 mei 1933 kwam Anton de Kom aan in Nederland, in de haven van IJmuiden, waar hij als een held binnengehaald werd door communisten. De aanwezigen zongen de Internationale en riepen met gebalde vuist “Driewerf Rood Front”. Hierop zou De Kom een speech houden, waarin hij het volgende zei:

“Kameraden, ik dank jullie voor jullie hartelijke ontvangst. Ik breng jullie een groet van jullie verdrukte, hongerende Surinaamse broeders. Jullie aanwezigheid beschouw ik niet als een persoonlijke hulde, maar als een bewijs van jullie solidariteit en jullie medeleven met hen. Veel heb ik geleden, veel leed mijn vrouw en veel leden mijn kinderen. Maar nu ben ik hier, en ik wil met jullie strijden tegen het imperialisme, dat de vijand is van blanke en bruine arbeiders. Ik roep jullie sympathie en daadwerkelijke solidariteit in voor het ongelukkige Surinaamse proletariaat. Strijdt samen met jullie broeders aan de overkant van de Oceaan voor een betere wereld, waarin recht, vrijheid en arbeid zal zijn voor iedereen. Ik heb gezegd en dank jullie!”

Kort hierna publiceerde De Kom een boek dat hem op lange termijn bekendheid verschafte, getiteld Wij slaven van Suriname (1934). Dit boekwerk bleef behoorlijk onopgemerkt in Nederland. De paar recensies die gepubliceerd werden hadden lovende woorden over voor De Koms werk. In haar geschiedwerk over de Nederlandse literatuur (2015), schreef Jacqueline Bel hierover:

“In Critisch Bulletin was Nico Rost positief over de ‘negerhut’ van De Kom, een verwijzing naar de wereldberoemde Amerikaanse emancipatieroman Uncle Tom’s Cabin van Harriet Beecher Stowe. Hij schreef: “Een neger klaagt dus de blanken aan. Hij doet dit in een vorm die tevens literaire waarde bezit door zijn bloemrijke taal, welke in een merkwaardige tegenstelling staat tot de zakelijke feiten, die de auteur mededeelt.” De redactie plaatste bij het sympathiserende stuk van Rost een kritische noot: “Daar dit artikel, evenals het behandelde boek het karakter van een requisitoir draagt, waarbij de andere partij niet gehoord wordt, moet de redactie de voorstelling der feiten voor rekening van den schrijver laten.” (p.839)

Verzet, arrestatie, tuberculose & overlijden (1940-1945)

In mei 1940 trok nazi-Duitsland via een grote aanval op West-Europa die als Fall Gelb te boek staat, Nederland mee de Tweede Wereldoorlog in. Gedurende de oorlogsjaren raakte Anton de Kom betrokken bij het communistische verzet. De Kom schreef regelmatig teksten voor de illegale pers, zoals in de periodiek De Vonk en in het Revolutionair Socialistische blad.

Op 7 augustus 1944 werd De Kom echter verraden en voor zijn Haagse woning aan de Johannes Camphuysstraat in Bezuidenhout opgepakt. Na een gevangenschap in het Oranjehotel in Scheveningen en een periode in Kamp Vught, brachten de nazi’s De Kom naar Oranienburg (concentratiekamp Sachsenhausen) en later naar het concentratiekamp Neuengamme. Daar moest hij dwangarbeid verrichten in de Heinkel-vliegtuigfabriek.

Op 24 april 1945, slechts twee weken vóór de Duitse capitulatie, overleed Anton de Kom in kamp Sandbostel (Neuengamme) aan tuberculose. Hij stierf in het opvangkamp Stalag X-B.

Nagedachtenis & relevantie

Tijdens opgravingen in 1960 bij het Duitse kamp Sandbostel trof men in een massagraf stoffelijke resten aan die van Anton de Kom waren. Deze werden overgebracht naar Nederland en herbegraven op de Loenense erebegraafplaats. De Koms enige publicatie, Wij slaven van Suriname, werd in 1964 door de Surinaamse studente Rubia Zschüschen (1944-2002) herontdekt in de Leidse Universiteitsbibliotheek.

Februari 1973 werd in Nederland, vanwege de naderende onafhankelijkheid van Suriname die twee jaar later plaatsvond, een Anton de Kom-maand georganiseerd, waarbij aandacht werd besteed aan zijn gedachtegoed en werk. Later werd het jaar 1988 uitgeroepen tot Anton de Kom-jaar.

Toen Desi Bouterse op 25 februari 1980 met Roy Horb en veertien sergeanten (de ‘Groep van 16’) in Suriname een staatsgreep pleegde, haalde Bouterse als symbool tegen de onderdrukking de vrijheidsstrijder Anton de Kom aan. Tegelijk gebruikten prominente Nederlanders ook De Kom als voorbeeld, maar dan als personage om hun weerstand tégen het absolutisme onder Bouterse uit te spreken.

Op 2 mei 1981 hernoemde het stadsbestuur van Paramaribo de Pontewerfstraat in die stad in de Anton de Komstraat. Op 26 maart 1982 kreeg Anton de Kom postuum het Verzetsherdenkingskruis vanwege zijn strijd tegen de Duitse bezetter gedurende de Tweede Wereldoorlog. De Universiteit van Suriname werd op 17 oktober 1983 naar hem vernoemd en op 22 februari 1985 onthulde men een gedenksteen voor zijn geboortewoning in Paramaribo.

Op 24 februari 2009 droegen twee kinderen van Anton de Kom het literaire archief van hun vader over aan hoogleraar Michiel van Kempen van de Universiteit van Amsterdam. Op 22 juni 2020 verkreeg Anton de Kom een plek in de Canon van de Nederlandse geschiedenis, die gebruikt wordt als leidraad binnen het geschiedenisonderwijs op Nederlandse basisscholen. In opdracht van de gemeente Amsterdam maakte kunstenaar Jikke van Loon een standbeeld van Anton de Kom, dat in 2006 in Amsterdam-Zuidoost onthuld werd.

Video over Anton de Kom:

Bronnen ▼