Benito Mussolini – “Il Duce”, dictator van Italië

Benito Mussolini (1883-1945) was van 1922 tot 1943 fascistisch dictator van Italië. Door het inzetten van propaganda en terreur creëerde hij een nationalistisch, antidemocratisch en totalitair regime. De metamorfose die Mussolini in zijn leven doormaakte, van socialist en antimilitarist tot sterk militaristische fascist, is een van de meest opmerkelijke aspecten uit het leven van Mussolini.

Context: een instabiel Italië op een instabiel continent

Om Mussolini’s leven goed te kunnen begrijpen, is het cruciaal om eerst in hoofdlijnen een context te schetsen. Mussolini groeide op in een land dat relatief recent, in 1861 – vergelijk dit met bijvoorbeeld de Nederlandse staat die al sinds 1588 bestond -, een eenheidsstaat was geworden onder koning Victor Emanuel II (1820-1878). Net als veel andere of nieuwe Europese landen in Oost-, Zuid- en Midden-Europa, veranderde Italië nog tot na de Eerste Wereldoorlog flink van territorium. Het land kreeg na de Eerste Wereldoorlog allerlei gebieden cadeau omdat het in 1915 overgestapt was naar de geallieerden, zoals Zuid-Tirol, Triëst, Istrië en een deel van Dalmatië. Beneveld door imperialisme en nationalisme was Italië echter niet tevreden met deze gebiedsuitbreiding. Net als het jonge keizerrijk Duitsland (sinds 1871) had het eveneens jonge Italië de slag om de kolonies gemist. Dat deed flink pijn en moest volgens politieke hardliners in de toekomst gecompenseerd gaan worden.

Italië en Duitsland waren dus pasgeboren landen. Historisch gezien hebben jonge landen als kenmerk dat het nationalisme van bovenaf sterk gepromoot wordt, vooral omdat de nieuwe, pas gestichte staat gelegitimeerd moet worden richting de eigen bevolking. Beide landen hadden daarnaast geen lange democratische traditie. Hierdoor ontstond – zo zou de geschiedenis leren – ruimte voor welbespraakte extremisten om (nota bene via de democratische weg), de macht te grijpen en daarna binnen keine Zeit een dictatuur te vestigen. Types als Mussolini en Hitler wisten, nog los van hun grote redenaarskwaliteiten, volop van de politieke en later ook economische instabiliteit in Europa te profiteren.

Ongelukkige jeugd

Benito Amilcare Andrea Mussolini kwam ter wereld op 29 juli 1883 in Dovia di Predappio, een klein plaatsje in de Italiaanse provincie Forli. Zijn alcoholistische vader was een socialistische hoefsmid, maar zat ook regelmatig zonder werk, en had een bloedhekel aan de Rooms-Katholieke Kerk; zijn moeder was een gelovige katholiek vrouw en werkte als lerares. Benito was vernoemd naar de Mexicaanse progressieve staatsman Benito Juárez (1806-1972), die in 1867 – onder groot internationaal protest – de Habsburgse keizer Maximiliaan had laten executeren. Zijn doopnamen, eveneens gekozen door zijn vader, waren ontleend aan twee Italiaanse revolutionairen: Amilcare Cipriani (1843-1918) en Andrea Costa (1851-1910).

Thuis bij de Mussolini’s was het verre van gezellig. Armoede, het alcoholprobleem en radicalisme van zijn vader en de geloofsverdeeldheid tussen zijn ouders trokken een wissel op de huiselijke sfeer. School bood geen ontsnapping: omdat Benito uit een arm gezin kwam, was hij daar het mikpunt van pesterijen en had hij geen vrienden. Maar Benito liet niet over zich heen lopen: hij raakte vaak in vechtpartijen verwikkeld en bekogelde zijn schoolgenoten – al dan niet uitgelokt – met stenen.

Priesteropleiding

Op zijn negende begon Benito Mussolini aan een priesteropleiding, op aandringen van zijn moeder die hoopte dat dit Benito beter zou bevallen. Maar Benito haatte de katholieke school, vanwege het religieuze aspect en omdat de priesters erg streng waren en de kinderen regelmatig sloegen. In 1893, Benito was nog maar tien, stak hij een medeleerling met een mes en werd hij van school gestuurd. Op weer een nieuwe school stak Benito, hoewel hij iets beter integreerde als lid van de schoolband (hij speelde graag trombone of viool), opnieuw een leerling neer met een mes. Wel haalde Benito goede cijfers op school en sprak in 1901 een in memoriam uit vanwege het overlijden van de componist Guiseppe Verdi (1813-1901), voor een publiek van leerlingen en leraren, waarmee hij grote indruk maakte.

Leraar, socialist en journalist

Uiteindelijk ging Benito van school met een lesbevoegdheid. Begin 1902 ging Benito aan het werk als (inval)leraar in Gualtieri in Noord-Italië, maar deze baan viel hem tegen. Noch bij leerlingen, noch bij ouders was Benito populair. Zo had hij bijvoorbeeld de nodige relaties met vrouwen die in zijn omgeving niet in goede aarde vielen.

Benito Mussolini besloot naar Zwitserland te emigreren, ook omdat hij als anti-militarist de dienstplicht kon ontlopen. In Zwitserland lukte het hem niet om een vast baan te vinden. Hij sloot zich aan bij de Italiaanse socialistische beweging in dat land, hield toespraken en organiseerde meetings. Ook begon hij te schrijven voor de socialistische periodiek L’Avvenire del Lavoratore (De toekomst van de arbeider).

In 1904 keerde Mussolini in Italië terug, waarna hij alsnog enkele jaren dienstdeed in het Italiaanse leger. In 1912 werd hij ook hoofdredacteur van het marxistische tijdschrift Avanti! (Voorwaarts!).

Benito Mussolini wordt fascist

In 1915 verliet Mussolini het blad Avanti! en stichtte hij de periodiek Il Populo d’Italia (Het Italiaanse volk), dat in de periode erna de spreekbuis van de fascistische beweging zou worden. Toen Benito als sergeant tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front gewond raakte, in februari 1917, keerde hij huiswaarts en stortte zich op het schrijven over de Russische Revolutie. Benito wilde ook in zijn land zo’n revolutie, maar keerde zich wel af van de marxistische ideologie. De revolutie moest vooral nationalistisch zijn, niet internationaal, en een sterke staat creëren. Verder was het corporatisme belangrijk, een soort politiek-economische bestuursvorm als tussenweg tussen liberalisme en socialisme. In plaats van de politiek te organiseren via individuen (liberalisme-democratie) of klassenstrijd (socialisme) wilde het corporatisme de verschillende maatschappelijke groepen vooreerst aan elkaar binden via corporaties en daarna ook aan de staat. Het corporatisme lijkt een beetje op het Nederlandse ‘poldermodel’: werkgevers en werknemers zitten in (ongekozen) comités die hun problemen onderling oplossen. In Italië echter waren in alle corporaties óók fascisten vertegenwoordigd die de zaak in de gaten hielden én was een belangrijk doel om de economie aan de staat te binden.

Zwarthemden

Na de Eerste Wereldoorlog was het erg onrustig in Italië. Er waren veel oorlogsdoden, grote schaarste en de maatschappelijke onrust was groot. In deze context stichtte Benito Mussolini in maart 1919 de Fasci Italiani di Combattimento (fascistische Italiaanse strijdgroepen) op. Deze groep, de zwarthemden, groeide snel en voerde in de jaren die volgden allerlei charges uit op socialisten. Uit deze beweging ontstond in 1921 een partij, de Partido Nazionale Fascista (PNF), met Mussolini als “Il Duce”, de hoogste leider.

Dictatuur

Hierna ging het snel. Bij de verkiezingen in mei 1921, waarbij de PNF samenwerkte met het Nationaal Front, kwamen de fascisten met 35 zetels in het parlement. Anderhalf jaar later, in oktober 1922, vond de zogenoemde Mars op Rome plaats. De fascisten trokken op naar Rome en namen de macht over via een staatsgreep. Zoals bij meer dictaturen ging Mussolini eerst een coalitieregering aan met onder meer katholieken en socialisten, maar die knikkerde hij daarna één voor één uit de regering.

Officieel vestigde Benito Mussolini de fascistisch dictatuur op 3 januari 1925, toen hij zichzelf in een toespraak uitriep tot dictator. Italië ontwikkelde zich vervolgens tot een politiestaat, waarin terreur en uitsluiting van andersdenkenden (zoals de katholieken) aan de orde van de dag was. Zo sloot Mussolini in 1929 wel het beroemde Verdrag van Lateranen met de Rooms-Katholieke Kerk – waarbij het Vaticaan een soevereine status binnen Italië kreeg en het rooms-katholicisme staatsgodsdienst in Italië werd – maar ontbond hij, ondanks zijn beloftes aan de Katholieke Kerk, naderhand de katholieke jeugdbewegingen.

Romeinse Rijk

Mussolini droomde van het herstel van de glorie van het Romeinse Rijk. Waar Adolf Hitler Lebensraum beoogde, streefde Mussolini naar extra grondgebied voor de Italianen rond de Middellandse Zee (mare nostrum, ‘onze zee’). Lastig was dat alle Afrikaanse landen langs mare nostrum al ingepikt waren door de Europese grootmachten, dus liet Mussolini zijn oog vallen op Ethiopië (toen bekend als Abbesinië), dat in 1935 aangevallen werd en bij Italië werd gevoegd.

Francisco Franco

In de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) steunde Mussolini de nationalistische generalísimo Francisco Franco (1892-1975). De bijdrage van de fascisten aan deze burgeroorlog was niet gering. Met name op het gebied van de luchtmacht: Il Duce stuurde in totaal 730 vliegtuigen richting het Spaanse front, inclusief 6000 man personeel. Italiaanse piloten voerden 86.420 opdrachten uit en maakten bijna 150.000 vlieguren. Er gingen circa 225 Italiaanse vliegtuigen in de strijd verloren.

Door Mussolini’s buitenlandse politiek raakte hij steeds meer in een internationaal isolement. Daarom zocht Mussolini aansluiting bij Duitsland, door op 6 november 1937 toe te treden tussen het Anti-Kominternpact tussen Duitsland en Japan. Op 22 mei 1939 tekende Italië het “Staalpact” (Patto d’Acciaio of Stahlpakt), een alliantie en vriendschapsverdrag met nazi-Duitsland, vanuit de overtuiging van Hitler en Mussolini dat een oorlog met de westerse democratieën in de komende jaren onvermijdelijk zou zijn.

Die oorlog kwam er toen Duitsland op 1 september 1939 Polen binnenviel. Italië hield zich eerst nog afzijdig, maar trad op 10 juni 1940 als strijdende partij de Tweede Wereldoorlog in, aan de zijde van de nazi’s, door Groot-Brittannië en Frankrijk de oorlog te verklaren. Het Italiaanse leger viel tijdens de oorlog Frankrijk en Griekenland binnen, was actief op de Balkan en in Noord-Afrika. Telkens bleek het leger zwak te zijn en alleen met Duitse steun successen te kunnen behalen.

Het einde van Mussolini (1943-1945)

Naarmate de oorlog vorderde, kwam Italië in een steeds lastiger pakket te zitten. Op 13 mei 1943 vond de capitulatie van de Duitse en Italiaanse troepen in Noord-Afrika plaats. Binnen enkele weken, vanaf 10 juni 1943, landden de geallieerden landden in Italië. Mussolini werd hierop, op bevel van koning Victor Emanuel III, afgezet en in eigen land gevangengezet.

Op 12 september 1943 bevrijdden de Duitsers Mussolini en probeerde Hitler om Mussolini in Italië weer in een machtspositie te laveren. Dit gebeurde, want nabij het Gardameer riep Mussolini de Italiaanse Sociale Republiek uit. De werkelijke macht lag echter bij nazi-Duitsland en regeren deed Mussolini feitelijk niet meer. Op 28 april 1945 werd Benito Mussolini, samen met zijn maîtresse Clara Petacci, bij het Comomeer geëxecuteerd, waarna de lichamen in Milaan aan een woedende menigte tentoongesteld werden. De geallieerden stonden inmiddels midden in Italië.

Democratische republiek

De Tweede Wereldoorlog was voor Italië voorbij en had aan circa 450.000 Italianen het leven gekost. Op 2 juni 1946 kwam aan de Italiaanse monarchie, die geheuld had met het fascisme en ter discussie stond, een einde toen een krappe meerderheid koos voor Italië als een democratische republiek. Gevolgd door een democratisch-republikeinse grondwet vanaf 1 januari 1948, die mannelijke afstammelingen van de Italiaanse monarchie verbood om in Italië te komen. De regering van Silvio Berlusconi (2002-2006) schafte deze bepaling uiteindelijk af, na een beroep van de koninklijke nazaten op het Europees recht van vrijheid van verkeer.

Boek: Mussolini – Peter Neville

Documentaire over Benito Mussolini

Bronnen ▼