Lex Veldhoen
Een intrigerende verzameling eilanden
Het is een fantastische manier van eilandhoppen vanuit je luie stoel, van de ene kant van de wereld naar de andere, van verleden tot heden en: van goed naar kwaad. Alleen al het idee een boek te schrijven met als onderwerp ‘het eiland’ is hoogst origineel. En al lezend blijkt waartoe zulke door zee omsloten stukken land, van een enkele rots tot zeer grote landmassa’s, mensen kunnen inspireren en welke kansen, maar ook (soms fatale) beperkingen, ze met zich meebrengen.
Zelf verslond ik de roman van Daniel Defoe als tienjarige (…) toen ik later als puber in een zeilboot eindelijk het Zeeuwse Aardbeieneiland bereikte, waande ik me even Robinson.
Ook nu nog woont hij deels op een waddeneiland.
Wetenschappelijk onderzoek
Eilanden lenen zich door hun unieke, door de zee omsloten karakter uitermate voor wetenschappelijke en sociale experimenten en een groot deel van dit boek gaat hier dan ook over. Op eilanden wordt meer dan elders wetenschappelijk onderzoek verricht. En dit beperkt zich niet alleen tot bestudering van de lokale, soms unieke natuur, maar ook tot experimenten (met gassen, nucleaire energie, wapens) en research op etnografisch en sociologisch vlak.
Eilanden zijn om meerdere redenen aantrekkelijk voor wetenschappelijk onderzoek: er kunnen gecontroleerde metingen worden verricht zonder invloeden van buitenaf, er bestaat een geïsoleerde flora/fauna met zijn eigen typerende kenmerken, en bijvoorbeeld bij nucleair of gifwapen onderzoek) is er minder kans op besmetting, schade en er zijn minder snel ongewenste pottenkijkers.
Alfred Russel Wallace deed belangrijke ontdekkingen wat de evolutie betreft tijdens zijn verblijf op Ternate, terwijl veel eerder Aristoteles twee jaar op Lesbos woonde. Op het eiland Ven (nu Brahe geheten) in de Sont deed de Deense astronoom Tycho Brahe al eind zestiende eeuw baanbrekend onderzoek en Franz Boas in de vorige eeuw op Keker-Baffin Eiland naar Innuit en de lokale geografie. Hij legde zo de basis voor de moderne culturele antropologie.
Er werd ook al vroeg wetenschap bedreven om zeevarenden te helpen, naast instrumenten als het kompas en de sextant, bestonden er al in de vijftiende eeuw zogeheten Isolari voor zeevarenden: eilandboeken, waarin vaarroutes tussen eilanden werden beschreven, evenals de kenmerken van de eilanden met bijhorende kaarten en illustraties.
Gruinard bij Schotland was tot voor kort verboden gebied, omdat er tijdens de Tweede Wereldoorlog proeven op schapen werden gedaan (een wolk met de bacterie Vollum 14578 werd op hen losgelaten) vanwege bacteriële oorlogsvoering. Er werd een voorraad van 5 miljoen veekoeken van lijnzaadmeel met de bacterie geproduceerd. De Kluyver schrijft: ‘Hoofdonderzoeker Paul Fildes verkneukelde zich al bij het vooruitzicht dat het koeken zou regenen boven het Duitse platteland.’ Het Duitse vee zou zo gedood worden en wie de koeken aanraakte, kreeg ernstige zweren en bloedvergiftiging en het eten van besmet vlees was meestal dodelijk. Het middel werd uiteindelijk gelukkig nooit ingezet.
Om het eiland-isolement te doorbreken, deed een amateurraketgeleerde samen met de Royal Mail een poging de post per raket te laten bezorgen. Hij maakte er twee van een meter lang, ieder goed voor zo’n 120 brieven, maar beide ontploften. Werner von Braun was wat dat betreft succesvoller op het eiland Penemunde, terwijl de Oostenrijkse ir. Richter op Huemil twee kernreactoren bouwde, beweerde kernfusie tot stand te hebben gebracht, maar later werd gearresteerd vanwege miljoenenfraude.
Naar Morganeiland werden in de jaren zeventig een paar honderd resusapen geëvacueerd vanwege een ziekte-uitbraak. Sindsdien zijn ze tot vierduizend toegenomen en worden er regelmatig exemplaren gevangen om als proefdier te fungeren.
Door de nieuwsgierige ontdekkingslust en opdringerigheid van de mens is de natuur op continenten, maar ook op vele (vaak kwetsbaardere) eilanden verstoord qua dieren- en plantenpopulatie. Zo werd vanwege opdringerige exoten op Zuid-Georgië in het antarctische gebed 300 ton giftig aas verspreid om een rattenplaag te beëindigen, zodat een inheemse zangvogel weer leefruimte kreeg.
Sociale experimenten
Een ander fenomeen dat samenhangt met eilanden is dat er zich door hun afbakening uiteenlopende vormen van samenlevingen kunnen ontwikkelen. Op vrijwillige basis, vaak idealistisch getint, maar ook gedwongen, om uitgestotenen (zoals gevangenen) veilig onder te brengen.
Op het Galapagoseiland Floreana vestigden zich in 1927 negen mannen die niet meer samen wilde leven met vrouwen. Na deze ‘vrouwenhaters’ vestigde in 1930 dr. Ritter zich er, samen met een patiënte uit Berlijn. Nadat in de pers verschillende berichten over hen verschenen waren, ontvingen ze meerdere ‘bezoekers’, waaronder een zogenaamde barones, Wagner de Bousquet, die zichzelf tot ‘De keizerin van Floreana’ verhief en eerder in Parijs danseres en spionne zou zijn geweest. Ze bracht twee ‘aanhankelijke mannen’ mee en wilde van het eiland een toeristenoord maken. Maar uiteindelijk vertrok ze weer met vrienden naar Tahiti, waarna Ritter op een geheimzinnige manier overleed aan een vergiftiging. Zelfs in de Arnhemse Courant werden hierover op sensationele wijze bericht.
Het kleine, afgelegen Tikopia in de Stille Oceaan, werd vrijwel geheel gebruikt voor landbouw. Om een niet te voeden overpopulatie te voorkomen waren er zes methoden van geboortebeperking, waaronder coïtus interruptus, ofwel abortus (door hete stenen op de buik te leggen of door vlak voor een bevalling hard op de buik te drukken) of door zelfmoord (ophanging of ver in zee zwemmen).
Op Yap, ten noorden van Nieuw Guinea is het Fei-wiel betaalmiddel een ronde steen die eruit ziet als een wiel met een gat in het midden. De kleinste, minst waardevolle is 3,5 cm., de grootste 4,5 meter in doorsnee (de laatste verwisselde overigens wel van eigenaar, maar niet van plaats).
Het heet geen Utopia, maar Tristan da Cunha. Vanaf 1817 leefde op dit Britse eiland in de zuidelijke Atlantische Oceaan een mengeling van militairen en schipbreukelingen, samenlevend op basis van een document met uitgangspunten waar iedereen zich aan te houden had. Die gemeenschap leefde zonder bezit, leiderschap, hiërarchie of geld. Rond 1900 waren dat tweehonderd mensen. Socioloog Peter Munch bezocht het eiland in 1937 en zag dat er geen regels waren, niemand elkaar controleerde en dat voedsel in harmonie werd verdeeld tussen mensen van verschillende rassen, die zonder geweld of misdaad leefden.
Ofwel: Utopia kan toch wel? Het lijkt erop. Totdat de Britse overheid na de Tweede Wereldoorlog ingreep, een beheerder en een agent aanstelde, zich er een Zuid-Afrikaanse visconservenfabriek vestigde en langzaam geld zijn intrede deed…
Dat detentie ook anders kan, blijkt op het Noorse eiland in de Oostzee, waar sinds 1982 115 gevangenen in hun laatste straffase in woongroepen verblijven, met nauwelijks enige bewaking. Iedere gevangene heeft er een baantje, De recidive is er 16% (in Nederland is dit 47% en het Europese gemiddelde is 70%).
Op een van de Europa Eilanden, onderdeel van de kunstmatig aangelegde Arabische Worls Islands is een vakantieoord met als grootste attractie een regenstraat: zodra de temperatuur boven de 27 graden stijg, kun je je in dat kasseienstraatje laten opfrissen door een plensbui.
Er zijn mensen, die alleen maar met ‘hun eigen soort’ verder willen leven, zoals de Amerikaanse miljonair Graham, die zich met andere intellectuelen wilde vestigen op een eiland in de Andamanse Zee, maar het lukte hem uiteindelijk niet. Wel zijn er drijvende eilanden voor de rijke ‘Happy Few’, zoals The World, een zeer lux cruiseschip, dat sinds 2002 de wereldzeeën bevaart onder het motto ‘Leef een leven vol elegantie, luxe en gratie. Een stijlvol leven. Een leven van distinctie.’ En dat voor een onderkomen van 3 tot 15 miljoen euro, maar je krijgt er wel een gemeenschappelijke tennisbaan en Bvlgari toiletproducten gratis bij. Er kunnen 165 gezinnen op wonen, die samen de reisroute bepalen.
Het gaat nu minder goed met deze inmiddels voor een goed deel leeg rondvarende enclave, mede omdat er nog luxere concurrenten zijn bijgekomen. Bitcoin-miljonairs dromen van drijvende steden met individuele eenheden op palen in het water, die gezamenlijk bijvoorbeeld Seastead moeten gaan vormen, waartoe de eerste woning voor de kust van Thailand werd gebouwd, maar dat verder ‘niet van de grond kwam’, waarop de initiatiefnemers met hun bedrijf Ocean Builders bij Panama onderkomens in de vorm van oversized motorhelmen op palen bouwen. Deze Seapods zijn ontworpen door het Nederlandse bureau Waterstudio. Een voormalig cruiseschip moest het kloppende hart van deze gemeenschap gaan vormen, maar ‘Satoshi’, genoemd naar de bedenker van de bitcoin, bleek ook een illusie en moest worden opgegeven na een zakelijk debacle.
Een eiland kan ook een vluchtoord worden voor juist een enkeling. Zo leefde Rousseau vanaf 1765 op een piepklein eilandje in het Zwitserse Lac de Bienne, nadat zijn woonhuis door religieuze conservatieven met stenen was bekogeld.
Veranderende eilanden
Eilanden kunnen voor allerlei andere specifieke doeleinden worden gebruikt. Zo ontstond op het eiland Levant voor de Middellandse Zeekust bij Toulon een naturistencentrum en op het Koreaanse eiland Jeju is een seksueel themapark gevestigd, evenals tachtig hotelcomplexen. Er gaan per dag negentig vluchten vanuit Seoel naar dit toeristeneiland. Hart Island voor de kust van The Bronx dient al sinds 1872 als gemeentebegraafplaats met nu 1 miljoen begraven mensen en bij Californië werden ‘om het oog van de naburige bewoners te strelen’ booreilanden vlak voor de kust gecamoufleerd met vrolijke tropische façades.
De film The island of Dr. Moreau, naar een boek van H.G. Wells, die gaat over een soort beestmensen, speelde zich op een eiland af, maar werd in werkelijkheid opgenomen op schiereiland Cape Tribulation. Het is vermakelijk om te lezen hoe deze geflopte film werd opgenomen met allerlei excessen, waaraan onder andere Marlon Brando zich schuldig maakte.
De meeste eilanden worden kleiner door de zeespiegelstijging, maar bij de Maldiven was dit niet overal het geval. Met het afval van de 750.000 toeristen jaarlijks werd vanaf 1992 een kleine atol omgevormd tot een groeiend eiland: Thilafushi.
De eilanden van goed en kwaad is een wetenswaardige verzameling verhalen en weetjes, die De Kluyver op een aanstekelijke manier aan de lezer presenteert, die zo, zonder natte voeten te krijgen, kennis kan nemen van dit veelzijdige natuurfenomeen, dat de auteur tot een avontuurlijk eilandenrijk aaneen heeft gesmeed.
