Dark
Light

Geschiedenis van de meest vrijzinnige stad ter wereld

Oorsprong liberalisme ligt volgens Russell Shorto in Amsterdam
5 minuten leestijd
Amsterdam in 1538 – Cornelis Anthoniszoon
Amsterdam in 1538 – Cornelis Anthoniszoon

Een dam, haringen en een uitgespuugde hostie, groots zijn de ingrediënten van het ontstaan van de roemrijke wereldstad Amsterdam niet. De tegenwoordige hoofdstad van Nederland ontwikkelde zich rondom een in de dertiende eeuw aangelegde dam in de Amstel en de haringvisserij stond aan de vroege basis van de wording van een internationale handelsstad.

Mirakel van Amsterdam
Het mirakel op een bedevaartprentje – Jacob Cornelisz. van Oostsanen, 1518
Nadat een stervende oude man op 15 maart 1345 een hostie uitspuugde, die de volgende dag door het haardvuur ongeschonden zou zijn gebleven (Mirakel van Amsterdam), werd de stad een bedevaartoord en centrum van middeleeuwse devotie. Niets lijkt er op te wijzen dat Amsterdam zou uitgroeien tot wat de Amerikaan Russell Shorto (1959) in zijn nieuwste boek omschrijft als “de meest vrijzinnige stad ter wereld”.

De Amerikaanse schrijver werd bekend door zijn boek Island at the Center of the World (in Nederland uitgegeven met de titel Nieuw Amsterdam), waarin hij de Nederlandse oorsprong van New York beschrijft. Hij concludeert in deze publicatie uit 2005 dat de metropool niet enkel zichtbare sporen herbergt van de zeventiende-eeuwse Nederlandse nederzetting, zoals de namen van straten en wijken (Brooklyn was bijvoorbeeld Breukelen en Wallstreet Walstraat), maar dat ook de New Yorkse tolerantie een erfenis is van de Nederlanders. Het is dus een logische stap van de schrijver om het land dat volgens hem aan de oorsprong lag van de New Yorkse “melting pot” aan een nader onderzoek te onderwerpen en waar kan dat beter dan in de Nederlandse hoofdstad? De stad die internationaal bekend staat om haar verdraagzaamheid, vrijzinnigheid en multiculturele bevolking.

Amsterdam is zeker geen onbekend terrein voor Shorto. Sinds 2008 is de aan de George Washington University afgestudeerde schrijver directeur van het John Adams Institute, een Amerikaanse instelling die de Nederlanders kennis wil laten maken met de cultuur van de Verenigde Staten. Een jaar eerder nam Shorto in de stad zijn intrek, op een steenworp afstand van de grachtengordel met de hoge pakhuizen uit de glorietijd van Amsterdam, toen de grachten letterlijk in verbinding stonden met de door de VOC bevaren wereldzeeën. “De Amazon.com van de zeventiende eeuw”, zo noemt Shorto in zijn boek het zeventiende-eeuwse Amsterdam, vanwege de enorme rijkdom en hoeveelheid aan handelswaar die hier toentertijd opgeslagen lag.

René Descartes in 1648 - Frans Hals
René Descartes in 1648 – Frans Hals
De Gouden Eeuw van Amsterdam wordt door Shorto beschouwd als de bakermat van het economisch-liberalisme. Het was hier waar voor het eerst aandelen werden verkocht en waar de eerste effectenbeurs werd geopend. Maar behalve dat de stad aan de basis stond van het economisch-liberalisme, werd hier volgens de schrijver ook het sociaal-liberalisme uitgevonden. Daarmee doelt hij op het eeuwenoude vrijzinnige en seculiere karakter van de stad, het individualisme, de persoonlijke vrijheden van burgers en de tolerantie tegenover andere culturen en religies. Zelfs de Franse vrijdenker René Descartes, de grondlegger van de moderne filosofie, was tijdens zijn verblijf in de stad geïmponeerd door de handelsgeest van de stad en de vrijheden die mensen van diverse afkomst in de stad genoten (tenminste een derde van de bevolking was al in de zeventiende-eeuw van buitenlandse afkomst).

Strijd tegen het water

Als belangrijke verklaring voor het Amsterdamse (en Nederlandse) liberalisme noemt Shorto de strijd tegen het water. Nederlanders werkten in de middeleeuwen al samen om land aan de zee te onttrekken. Terwijl elders in Europa het feodale stelsel nog gold en grond in bezit was van vorst, adel en kerk werd het ingepolderde land in de Nederlanden verdeeld onder gewone burgers. De Amerikaanse schrijver legt direct het verband met het hedendaagse poldermodel, een unieke manier van samenwerking tussen overheid, werkgevers en werknemers, waar de economisch-conservatieve Amerikanen volgens hem nog iets van kunnen opsteken. Ook de strijd tegen de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog word door Shorto in verband gebracht met het liberalisme. Willem van Oranje – door Shorto “een soort combinatie van George Washington en Abraham Lincoln” genoemd – was een vroeg pleitbezorger van religieuze vrijheid. En doordat de protestantse Nederlanders tijdens de Spaanse overheersing zelf ervoeren hoe het was om vervolgd te worden om religieuze redenen waren ze zelf toleranter tegenover mensen met afwijkende geloven. Volgens Shorto ligt daar ook de oorsprong van het, ook weer typisch Nederlandse, “gedogen”.

Schilderij van het Paleis op de Dam – ca. 1670, Gerrit Adriaensz. Berckheyde
Schilderij van het Paleis op de Dam – ca. 1670, Gerrit Adriaensz. Berckheyde
Dat Amsterdam ook minder liberale tijden en gebeurtenissen gekend heeft, wordt door Shorto niet genegeerd. Toen in 1535 de zogenoemde wederdopers (aanhangers van de kerkelijke stroming uit de Reformatie die predikten dat alleen volwassenen gedoopt konden worden) voor onrust zorgden en het raadhuis op de Dam bezetten, trad het stadsbestuur meedogenloos op. Shorto schrijft dat toen de opstandelingen bedwongen waren, hun borstkas opengesneden werd waarna hun “nog kloppende hart […] in het gezicht [werd] gesmeten.”

De door Shorto zo geprezen religieuze tolerantie was, twee jaar na de geboorte van Willem van Oranje, nog ver te zoeken. Vanzelfsprekend ontkomt de auteur er ook niet aan om een andere duistere periode uit de geschiedenis van de Nederlandse hoofdstad aan te kaarten, namelijk de Duitse bezetting. Zijn beschrijving van zijn gesprekken met de Amsterdamse Auschwitz-overlevende Frieda Menco zijn een waardevolle toevoeging aan zijn boek. Dat het grootste deel van de rijke Joodse gemeenschap toen werd afgevoerd naar de vernietigingskampen, terwijl het grootste deel van de niet-Joodse Amsterdamse bevolking passief toekeek, wordt door de schrijver een “verkwanseling” van het liberale erfgoed genoemd.

Ook de meest recente aanval op het liberalisme wordt door de Amerikaan behandeld. In de stad, die volgens oud-politica Hirshi Ali vierhonderd jaar geleden al “het centrum van de vrije gedachte” was , werd op een herfstdag in 2004 een Amsterdammer door een moslimextremist om zijn ideeën vermoord. Shorto prijst enerzijds de bedachtzame wijze waarop oud-burgemeester en PvdA-politicus Job Cohen, geholpen door de Marokkaans-Nederlandse oud-wethouder Ahmed Aboutaleb (tegenwoordig burgemeester van Rotterdam), na de moord op Theo van Gogh de gemoederen tussen de verschillende bevolkingsgroepen wist te sussen (“de boel bij elkaar houden”). Maar tegelijkertijd beschouwt Shorto het multiculturalisme als een mislukt experiment. Daarnaast noemt hij ook andere voorbeelden van wat hij “geschifte uitersten van het liberale beleid” noemt, zoals het wettelijk toestaan van kraken. Ook tolerantie en vrijheid hebben grenzen, zo wil hij de lezer duidelijk maken.

‘Losgeslagen stad’

In 2008 noemde een commentator van de conservatief-populistische Amerikaanse televisiezender Fox News Amsterdam “een poel des verderfs, een losgeslagen stad vol misdaad – pure anarchie!” Hoewel het belachelijke commentaar door Amsterdammers terecht werd weggelachen (de Verenigde Staten kennen zowel absoluut als relatief veel meer criminaliteit, drugsverslaafden en andere maatschappelijke ellende), legde het televisieprogramma wel het negatieve internationale imago van de stad bloot. Het gedogen van drugs en prostitutie zijn voorbeelden van liberaal beleid die deze slechte reputatie in grote mate bepalen. In zijn boek maakt Shorto echter op overtuigende wijze duidelijk dat het liberalisme Amsterdam in de loop der geschiedenis vooral veel goeds heeft voortgebracht. Dankzij de tolerantie kon de stad zich ontwikkelen tot een succesvol internationaal handelscentrum en een vestingplaats van invloedrijke vrijdenkers, zoals Spinoza, en kunstenaars, zoals Rembrandt.

Amsterdam - Russell Shorto
Amsterdam – Russell Shorto
Hoewel Shorto aannemelijk maakt dat de vrijzinnige handelsstad een groot stempel op de wereldgeschiedenis drukte, lijkt hij deze invloed wel wat te overdrijven. Dat het liberalisme in Amsterdam geboren is en vandaar over de wereld verspreidt weet hij niet overtuigend genoeg te onderbouwen. Hij beschrijft exclusief de geschiedenis van Amsterdam, maar vergelijkt de liberale ontwikkelingen in die stad niet met die van andere steden in Europa en in Nederland. Bovendien is de betekenis die hij geeft aan het liberalisme wel heel veelomvattend: de vrije handelsgeest in de tijd van de VOC, die gepaard ging met slavernij en uitbuiting, is een wel heel andere uiting van het liberalisme dan bijvoorbeeld de meer hedendaagse strijd voor homorechten en het gedoogbeleid. Desalniettemin is zijn boek, dankzij de meeslepende en eigentijdse manier van schrijven, een heel levendig portret van Amsterdam en van de vele historische personen die bijdroegen aan het unieke karakter van de stad.

~ Kevin Prenger

Bekijk dit boek bij:

Bekijk dit boek bij Historiek Geschiedenisboeken

Kevin Prenger (1980) is hoofdredacteur artikelen van TracesOfWar.nl. Zijn aandacht gaat vooral uit naar de geschiedenis van de Holocaust en nazi-Duitsland. In 2015 verscheen zijn boek Oorlogszone Zoo, over de geschiedenis van de Berlijnse dierentuin tijdens de naziperiode. Verschillende boeken over minder bekende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog volgden: De boodschapper uit de hel, Een rechter in Auschwitz, Het masker van de massamoordenaar, Kerstmis onder vuur en Kolberg, Meer dan alleen Auschwitz en In de schaduw van Schindler. Momenteel werkt hij aan een boek over onderwijs en indoctrinatie van de jeugd in nazi-Duitsland. Zie ook zijn website of X-account.

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 53.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
×