Leerzaam en informatief standaardwerk over de Vikingen

Het boek De Vikingen. Een nieuwe geschiedenis, geschreven door de archeoloog Neil Price, is zonder twijfel hét nieuwe standaardwerk over de Vikingen. Wat maakt dit boek zo goed?

Uitgangspunten, bronnengebruik & structuur van het boek

In de inleiding van dit monumentale werk zet Price, die meer dan dertig jaar ervaring binnen dit onderzoeksveld heeft, de bakens direct goed uit. Het vernieuwende van de insteek van Price is dat hij vooral de aandacht wil richten op wat de Vikingen zelf bewoog, wat hen dreef en hoe zij naar de wereld keken. In de bestaande historiografie ligt het accent vaak op de ervaring van de slachtoffers van de Vikingen. Price kiest voor een andere benadering, namelijk het schrijven van een echte cultuurgeschiedenis en niet een militaire geschiedenis over de plunderingen en veroveringen van de Vikingen. Price omschrijft dit uitgangspunt als volgt:

“Dit boek gaat van de omgekeerde benadering uit en werkt van binnenuit naar buiten toe. De nadruk ligt hier sterk op wie de Vikingen werkelijk waren, wat hen dreef, hoe zij dachten en voelden. Hun spectaculaire expansie wordt vanzelfsprekend niet genegeerd, maar de context en de oorsprong daarvan vormen de kern van wat hier volgt.” (23,24)

De inleiding van De Vikingen is het schoolvoorbeeld van hoe een goede wetenschappelijke introductie eruit moet zien. Price gaat bondig in op alle beschikbare bronnen die er over de Vikingen zijn (zoals archeologische vondsten, teksten als de Edda van Snorri Sturluson, saga’s en poëzie, DNA-analyse, et cetera) en onderstreept het belang van tekstkritiek als het om de schriftelijke bronnen gaat. Hij brengt de bestaande onderzoeksmethoden in enkele tientallen pagina’s uiterst knap in kaart en bepaalt daarbinnen zijn eigen positie. Duidelijk is dat Price alle bronnen meeweegt en clichés wil vermijden. Enkele clichés die Price afschiet in dit boek, zijn onder meer de veronderstelde homogeniteit van de Vikingen – ze waren echter multicultureel -, een foutieve term als de ‘Noormannen’ (die vrouwen en kinderen uitsluit) en de beeldvorming van de Vikingen als een plunderend volk…

Prices boek is opgebouwd uit drie chronologische en thematische delen. Het eerste deel behandelt de Vikinggeschiedenis van ongeveer 500 tot 720 na Christus. Centraal staat hier het wereldbeeld van de Vikingen zelf, hun geloof, rituelen, de beleving van seksualiteit, sagen en mythes en de materiële cultuur, evenals de politieke structuren, oorlog en de verdeling van de macht. Kortom: de vroege sociale en culturele wereld van de Vikingen. In deel twee komen socio-politieke ontwikkelingen en demografische factoren aan bod in de periode van ruwweg 720 tot 1050. De aandacht gaat hier specifiek uit naar de maritieme cultuur van Scandinavië, de invallen van de Vikingen en het mobiele piraterijmodel dat de Vikingen ontwikkelden. Ten slotte behandelt deel drie van De Vikingen de periode vanaf 1050 tot ongeveer 1150, toen het Vikingtijdperk op zijn einde liep. Het vizier richt zich hier op de verspreiding van de Vikingcultuur in het noorden, de stedelijke revolutie, de Scandinavische economieën en de stichting van machtsbases in onder meer het Frankische Rijk, Engeland, Ierland en Schotland. Ook de opkomst van het christendom als nieuw geloof in de Vikingwereld krijgt in dit deel aandacht.

Het boek is voorzien van diverse illustraties, heeft een register op namen en trefwoorden en ook een uitstekende beredeneerde bibliografie.

Vrijheid van Vikingvrouwen

Er valt van alles uit dit fraaie boek aan te halen, maar ik beperk me tot enkele opvallendheden. De eerste is de interessante constatering van de auteur dat Vikingvrouwen behoorlijk vrijgevochten dames waren, met relatief veel seksuele vrijheid. Price beschrijft het verhaal van een islamitische gezant, die omstreeks 850 in vermoedelijk het zuiden van Denemarken een Vikinghof bezoekt. Het betrof de ambassadeur Yahya b.Hakam al-Jayyani, die vanwege zijn knappe uiterlijk ook wel al-Ghazal (‘De Gazelle’) genoemd werd. De Vikingkoningin aan het hof gaf al-Ghazal veel aandacht, wat de man, die de islam aanhing, verbaasde en overdonderde. De Vikingdame merkte dit en zei toen tegen de ambassadeur:

“Zulke seksuele taboes [als de islam heeft] hebben wij niet in onze religie, en we kennen geen jaloezie. Onze vrouwen zijn alleen uit eigen wil bij onze mannen. Een vrouw blijft bij haar man zolang ze dat aangenaam vindt, en ze verlaat hem als het haar geen genoegen meer schenkt.” (167)

Als vrouwen in hun huwelijk mishandeld werden konden ze, zo blijkt uit de zogenoemde Grágás-wetten, op basis van tal van bepalingen het initiatief nemen tot een scheiding.

Dit betekende niet dat iedere vrouw het in de Vikingtijd goed had. Vrouwelijke slavinnen waren bijvoorbeeld slecht af. Vikingen zochten tijdens hun raids de mooiste vrouwen uit en namen hen mee als seksslavinnen. Onderweg werden de vrouwen routinematig door hun ontvoerders verkracht, aldus meerdere los van elkaar staande bronnen. Niet dikwijls keken de vrouwen van de Vikingen toe tijdens dit soort verkrachtingen. In IJsland hadden slaven het iets beter en hadden mannelijk slaven het recht om, als een man zijn vrouw had verleid, die betreffende man te doden.

Omgang met de dood: bizarre doodsrituelen

Slavinnen hadden het, zoals net als is gesteld, in de Vikingcultuur niet gemakkelijk. Een beroemd en lang verslag van een islamitische ambassadeur, Ahmed ibn Fadlan, die in de tiente eeuw op missie ging en tijdens zijn reis een Vikingbegrafenis meemaakte, over de rituelen tijdens de begrafenis van een Vikingleider, laat zien hoe bizar het eraan toe ging als een Vikingleider met slaven en slavinnen overleed. De Viking was overleden op een schip. Hierna vond een doodsritueel plaats dat tien dagen in beslag nam. De festiviteiten werden geleid door een bozige, sterke vrouw, die als bijnaam ‘Engels des Doods’ had. Tien dagen lang dronken en zopen de aanwezigen zich helemaal klem. Ze hadden seks op het schip en genoten van muziek.

De slavinnen moesten zich tijdens het ritueel verzamelen. Er was één dame nodig om samen met de overleden Viking te sterven. Zij feestte tien dagen mee met de opvarenden. Op de tiende dag moest ze van tent naar tent en werd ze door alle Vikingmannen verkracht. Het schip werd op een brandstapel gehesen, er werd een hond in tweeën gehakt en op het dek gegooid. Het meisje moest in de cabine van het schip gaan, waar het opgegraven lijk van de inmiddels tien dagen dode leider was. Daar zong ze een afscheidslied en werd vervolgens door zes mannen verkracht. Hierna werd de slavin gewurgd en herhaaldelijk door de ‘Engels des Doods’ met een mes tussen haar ribben gestoken. Dit bizarre ritueel eindigde met het in de fik steken van het schip:

“Wanneer de levenden het schip hebben verlaten wordt de brandstapel uiteindelijk aangestoken door een naakte man die achterwaarts rond het vaartuig loopt. Hij houdt zijn gezicht afgewend en bedekt zijn anus met zijn vingers.” (249)

Enkele conclusies

Het boek bevat nog veel meer spannende en bizarre anekdotes, die een rijkgeschakeerd beeld geven van het Vikingleven, hun cultuur en gebruiken. Ook enkel conclusies die Price trekt, zijn scherp en terecht. Een mooi voorbeeld is het voorstel om de militaire expedities overzee van de Vikingen te vergelijken met latere piraterij. Price doet dit door de term hydrarchie te gebruiken, dat letterlijk ‘veelkoppige machtsvorm’ betekent (naar het veelkoppige watermonster Hydra uit de Griekse mythologie). Kernconclusie is dat de Vikinglegers geen echte leiders hadden, maar uit wisselende samenstellingen bestond waarbij er ook altijd vrouwen meegingen. ‘Bewapende familiemigraties’ (346) noemt Price deze Vikingreizen. Price:

“Net als bij de piraten hadden de Vikinglegers weinig interne samenhang en konden ze snel in omvang fluctueren. (…) Op zoek naar vestigings- en plundermogelijkheden waren de Vikinglegers nooit samenhangende gehelen en ook vertegenwoordigden ze geen gecoördineerde beweging vanuit Scandinavië.” (349)

Ten slotte nog een laatste interessante conclusie over de betekenis van het Vikingtijdperk, dat chronologisch gezien lastig af te sluiten is (historici noemen jaartallen die tussen 1066 en zelf 1408 liggen, zie hoofdstuk 18):

“Het Vikingtijdperk was (…) een periode van maatschappelijke vernieuwing, een levendige en multiculturele tijd met een aanzienlijke tolerantie ten opzichte van radicale ideeën en andere religies. (…) We mogen de wrede realiteit achter de clichés nooit begeren, maar de Vikingen stonden voor heel veel meer. (…) Tot hun meest gerespecteerde waarden behoorden niet alleen het ethos van de strijd, maar ook – zoals onvoorwaardelijk uitgesproken in de poëzie – een diepe wijsheid, vrijgevigheid en reflectie.” (479)