Parthenon – Tempel voor de godin Athena op de Akropolis

Het Parthenon is een beroemde Dorische tempel uit het antieke Griekenland, opgericht voor de godin Pallas Athena op de Akropolis in Athene. Het bouwwerk wordt beschouwd als het hoogtepunt van de klassieke beeldhouwkunst en architectuur.

De tempel op de tafelberg Akropolis is zwaar beschadigd maar nog altijd een grote publiekstrekker. Op de plek van de ruïne staat al eeuwen een tempel. Voordat de huidige tempel voor Athena gebouwd werd, bevond zich op de berg het zogeheten Hecatompedon. Ook deze tempel werd gebouwd ter ere van de godin Athena maar werd in 480 voor Christus door de Perzen vernietigd. Het bouwwerk was op dat moment nog in aanbouw.

De bouw van het Parthenon startte rond 490 voor Christus en werd uitgevoerd in opdracht van de Atheense staatsman Perikles. Na de Grieks-Perzische oorlogen (492-449 v.Chr.) beleefde Athene zijn politieke en economische hoogtepunt en liet Perikles nog veel meer bouwwerken oprichten, waaronder het Erechtheion (een heiligdom voor de landbouwgoden vernoemd naar de legendarische koning Erechtheus) en de Tempel van Nikè. Doel van deze grote bouwprojecten was om de door de Perzen verwoeste stad te herbouwen en uiting te geven aan de nieuwe status van de stad. Het Parthenon wordt ook wel gezien als een soort monument voor de overwinning op de Perzen.

Wie het Parthenon precies heeft ontworpen is niet helemaal duidelijk. Wel staat vast dat de beeldhouwer Phidias, een vriend van Perikles, nauw betrokken was bij de bouw. Eerder had hij naam gemaakt met een beeld van de god Zeus in de tempel in Olympia. Verder zijn de namen van de architecten Ictinus en Callicrates bekend, maar wie precies de leiding had over de werkzaamheden is onbekend. Na ongeveer negen jaren waren de werkzaamheden voltooid. Hierna moest echter nog wel zes jaar gewerkt worden aan de afwerking van de tempel en de vele decoraties. In totaal duurde de bouw daarmee dus zo’n vijftien jaar.

Zuilen

De tempel heeft een rechthoekige basis van ongeveer zeventig bij eenendertig meter, met zuilenrijen aan alle vier de zijden. Het Parthenon is daarmee niet de grootste tempel van de Griekse oudheid, maar het is wel de rijkst versierde. De tempel werd volledig gemaakt van marmer, afkomstig uit een groeve bij de berg Pentelikon. Ook het marmer van een andere beroemde Griekse tempel, het Erechtheion, is afkomstig van die berg. Het zogenoemde pentelische marmer bevat ijzer, die het marmer een zachtroze gloed geeft. De marmerblokken werden zonder het gebruik van cement nauwkeurig op elkaar geplaatst.

Om het belang van het Parthenon te onderstrepen, kreeg het bouwwerk aan de voor- en achterzijde acht in plaats van de gebruikelijke zes zuilen. De lange zijde werd met zeventien in plaats van vijftien pilaren ook groter dan normaal. Alle afmetingen van de tempel kregen een verhouding van vier staat tot negen. Bijzonder is verder dat geen enkele lijn van het Parthenon recht is. Alle lijnen zijn licht gebogen, zodat ze voor het oog recht lijken. De zuilen, die in het midden wat dikker zijn dan de uiteinden, leunen verder iets naar binnen.

Decoraties

Het bouwwerk onderscheidt zich met name door de hoeveelheid decoraties én de kwaliteit ervan. De nieuwe tempel werd versierd met zogenaamde metopen, versierde platen gebakken klei of steen. Deze werden vervaardigd door de beroemde Griekse beeldhouwer Phidias. Het Parthenon had er in totaal tweeënnegentig, van gemiddeld 1,2 meter hoog en 1,25 meter breed.

Elgin marbles

De metopen staan, samen met verschillende andere decoraties van het Parthenon, tegenwoordig bekend onder de naam Elgin marbles. Dit omdat de sierelementen tussen 1801 en 1804 (tijdens de Ottomaanse bezetting van Griekenland) door de Brit Lord Elgin werden meegenomen. Elgin verkocht een groot deel van de ornamenten vervolgens aan het British Museum in Londen, waar ze nog altijd te bewonderen zijn. Griekenland probeert de beeldhouwwerken al langere tijd, tevergeefs, terug te krijgen.

Het Vaticaan, dat in de negentiende eeuw ook drie fragmenten van het Parthenon in bezit kreeg, gaf eind 2022 wel objecten terug aan Griekenland. In opdracht van paus Franciscus werden de beeldfragmenten, afkomstig van het honderdzestig meter lange fries (versierde horizontale band), overgedragen aan de Grieks-orthodoxe aartsbisschop van Athene, als “gebaar van vriendschap en solidariteit met het Griekse volk”.

Na deze teruggave hoopte de Griekse regering ook snel overeenstemming te bereiken met het Verenigd Koninkrijk over teruggave van de Elgin marbles. Die hoop bleek echter ongegrond. Maart 2023 liet de Britse premier Rishi Sunak weten dat de onderdelen van het Parthenon wat hem betreft gewoon in het British Museum blijven.

‘Het Verenigd Koninkrijk zorgt al generaties voor de Elgin marbles. Onze galerijen en musea worden onderhouden met ons belastinggeld. Ze zijn een trekpleister voor ons land.’

Fries

Het fries van het Parthenon strekte zich uit langs de binnenmuur van de tempel en vertoonde een processie van de Panatheense spelen. Het was vrij bijzonder dat de tempel überhaupt een fries had. Normaal gesproken kregen alleen Ionische tempels een dergelijk architectonisch element.

Schatkamer

In de tempel stond vroeger een twaalf meter hoog met goud en ivoor bekleed beeld van de godin Athena. Dit centrale element, dat een plek kreeg in de zogeheten naos (het heiligste deel van de tempel), is echter verloren gegaan. Verder werd het Parthenon ook gebruikt als een soort schatkamer, waar de waardevolste bezittingen van de Delische Bond bewaard konden worden.

Schade

Het Parthenon heeft na de klassieke oudheid verschillende bestemmingen gehad. De tempel is onder meer gebruikt als kerk, moskee (na de vijftiende eeuw) en markthal. Tijdens de bezetting van Griekenland door de Ottomanen werd het Parthenon als vesting en kruitmagazijn gebruikt. Op 26 september 1687 ontplofte deze opslag tijdens een Venetiaanse belegering en raakte het Parthenon zwaar beschadigd. Nadien werden de zuilen van de tempel rechtgezet maar het merendeel van de voor het Parthenon zo kenmerkende friezen en frontons verhuisden naar musea in West-Europa.

Ondanks alle schade die het bouwwerk in de loop der eeuwen opliep, is de basisstructuur van de tempel nog wel intact.

Boek: Parthenon. Power and politics on the Acropolis

Bronnen