Soong Mayling, bruggenbouwster tussen Oost en West

Soong Mayling werd beschouwd als de machtigste vrouw ter wereld van de twintigste eeuw. Toch stierf zij tien jaar geleden in de anonimiteit. Haar inzet voor het aanhalen van de banden tussen de Verenigde Staten en China was echter baanbrekend voor de Chinees-Amerikaanse politieke betrekkingen in de twintigste eeuw.

‘Madame Chiang Kai-Shek’ had haar roem ruimschoots overleefd toen zij op 23 oktober 2003 stierf, ruim 105 jaar oud. Tijdens haar lange leven veranderde China van een in zichzelf gekeerde, middeleeuwse standenmaatschappij in een economische grootmacht en een belangrijke politieke macht. Toen Mayling in 1898 werd geboren, werd China beschouwd als een derdewereldland. De industrie was onderontwikkeld en vooral op het platteland was sprake van schrijnende armoede, analfabetisme en hongersnood.

Soong Charles, Maylings vader, lanceerde vanaf 1890 een beweging die de zwakke keizerlijke dynastie omver wilde werpen, een doel dat in 1911 werd bereikt. Mayling verbleef van 1908 tot 1917 in Amerika. Tijdens deze vormende jaren begon ze te geloven in de Amerikaanse rags-to-riches-mythe, de illusie dat ieder mens alles kan bereiken wat hij wil, ongeacht zijn omstandigheden. Voor Mayling werd Amerika het voorbeeld van een ideale samenleving en zij wilde China hiernaar modelleren.

In die tijd had de afschaffing van het keizerrijk, dat een bindend element was geweest, voor verdeeldheid gezorgd. China was uiteengevallen in gebieden onder leiding van krijgsheren. De Kwomintang, de nationalistische partij die gebaseerd was op de politieke filosofie van democratie, volkswelzijn en nationalisme van Sun Yat-sen, wist vanaf de jaren twintig de macht van de krijgsheren in te perken, aanvankelijk in samenwerking met de communisten. In 1925 werd ‘generalissimo’ Chiang Kai-Shek partijleider. Twee jaar later trouwde Mayling met hem. Het was een schoolvoorbeeld van een politiek huwelijk. Maylings zus Chingling was getrouwd met Sun Yat-sen. Chiang werd dus nu diens zwager en kreeg er een schoonfamilie bij die zijn geldverslindende militaire expedities kon bekostigen. Mayling, op haar beurt, trouwde met Chiang Kai-Shek om haar dromen van een modern China te verwezenlijken.

Chiang Kai-Shek verbrak algauw de samenwerking met de communisten en begon ze te vervolgen. De uitgedunde communisten zagen zich genoodzaakt om zich terug te trekken in het onherbergzame noorden. De door de Amerikaanse afkeer van het communisme beïnvloede Mayling moet hebben gedacht dat het communisme in China had afgedaan.

Mayling ontwikkelde verschillende initiatieven om China te moderniseren, bijvoorbeeld de Nieuw Leven Beweging die moest zorgen voor een beter leefklimaat. In haar dure mantelpakjes en met haar Amerikaanse ideeën kwam Mayling echter weinig authentiek over op het Chinese volk. Bij buitenlandse diplomaten viel Mayling wel in de smaak. Omdat Chiang Kai-Shek geen woord Engels sprak, trad zij op als zijn tolk. Algauw viel het de diplomaten op dat Mayling tijdens haar ‘vertalingen’ langer aan het woord was dan hij, waardoor onduidelijk was met wie men onderhandelde.

Toen Japan vanaf 1933 de aanval inzette op China werd er vaak over Mayling geschreven in Amerikaanse media. De verschijning van de beeldschone, goed geklede Mayling raakte een gevoelige snaar bij een volk dat ontvankelijk is voor heldenverering. Het nam klakkeloos aan dat zij symbool stond voor de moderne Chinese vrouw. Mayling besefte daardoor dat haar boodschap beter zou aanslaan in het Westen. Ze begon Engelstalige artikelen te schrijven over de toestand in Azië en hield radiotoespraken. Haar doel was om hulp van Washington af te dwingen en geld in te zamelen om Japan te verslaan. Mede dankzij haar inspanningen kwamen Amerikanen te weten wat de Japanners hadden aangericht tijdens het Bloedbad van Nanking in 1937. In datzelfde jaar werden Chiang Kai-Shek en Mayling gekozen tot ‘Man en Vrouw van het Jaar’ door Time Magazine. Er werd gesteld dat China dankzij het echtpaar een nationaal bewustzijn had ontwikkeld, een wat haastig getrokken conclusie die geen recht deed aan de interne verdeeldheid in China. Mayling werd naar voren geschoven als een voorbeeld van vrouwenemancipatie: ‘Geen enkele vrouw in het Westen bekleedt zo’n hoog ambt als Madame Chiang Kai-Shek in China.’

Toen Mayling in 1942 naar de Verenigde Staten kwam, was haar ster gegroeid tot mythische proporties. Tijdens haar Amerikaanse tournee trok ze volle zalen in het hele land; het was niet ongewoon als er 30.000 mensen kwamen opdagen. In 1943 schreef ze geschiedenis toen ze als eerste Aziaat het Amerikaanse Congres toesprak. Overal waar zij kwam, trok zij volle zalen en kon haar boodschap – kort samengevat: het communisme is slecht en we hebben geld nodig voor de strijd tegen Japan – op een goede ontvangst rekenen. Haar toespraken waren doorspekt met verwijzingen naar de Verenigde Staten als China’s redder in nood, precies de boodschap die vaderlandslievende Amerikanen graag wilden horen. Haar inspanningen veranderden de manier waarop Amerikanen tegen de oorlog aankeken. Ze hadden tot dat moment vooral interesse getoond voor Europa, een werelddeel waarmee ze nauwe banden hadden. De toestand in Azië was een ver-van-mijn-bed show. De verschijning van de mediagenieke Madame Chiang Kai-Shek zorgde voor een keerpunt: de oorlog werd niet langer gezien als een Europese kwestie, maar als een internationaal probleem.

Welk prestige Mayling China wist te bezorgen, wordt duidelijk op een foto uit 1943, waar zij aanschuift met Churchill en Roosevelt tijdens de Conferentie van Caïro. Omdat Mayling voor elkaar had gekregen dat Chiang Kai-Shek en zij daar aanwezig waren, wist ze de indruk te wekken dat er niet langer sprake was van ‘The Big Three’ (Rusland, Verenigde Staten en Verenigd Koninkrijk) maar van ‘The Big Four’. Zelfs haar critici gaven toe dat Mayling de beste ambassadeur was die China zich kon wensen.

Het succes zou niet voortduren; Chiang Kai-Shek zou de geschiedenis ingaan als ‘de man die China verloor’. Tijdens de oorlog was Japan de eerste prioriteit geweest. In tegenstelling tot wat Mayling beweerde, regeerden de nationalisten over een klein gedeelte van China. De rest was in handen van de Japanse bezetter of zo onherbergzaam dat de nationalisten deze gebieden niet konden bereiken. Mao Zedong had intussen zijn wonden gelikt. Tot Maylings woede weigerde Truman zich na de Tweede Wereldoorlog te mengen in wat beschouwd werd als een interne aangelegenheid. De nationalisten verloren steeds meer terrein aan de communisten. In 1949 riep Mao Zedong de Volksrepubliek China uit en de verslagen Chiang Kai-Shek en Mayling vluchtten naar Taiwan.

Vanuit Taiwan oefende het echtpaar nog zoveel invloed uit op de Amerikaans-Chinese betrekkingen dat het nog tot 1979 zou duren voordat Washington de Volksrepubliek China officieel erkende. Ironisch genoeg heeft de communistische regering de vruchten kunnen plukken van Maylings rol als pleitbezorgster voor China op het wereldtoneel. Het was nog niet zo lang geleden dat China hermetisch gesloten was. Toen de keizers in de negentiende eeuw de grenzen beperkt openstelden, kregen ze daar algauw spijt van, want de buitenlandse mogendheden dwongen steeds meer concessies af. Tot diep in de twintigste eeuw was de berichtgeving over China beperkt en wat er werd geschreven was vaak onjuist of achterhaald. Mayling was de eerste Chinese politicus die actief toenadering zocht tot de Verenigde Staten. Haar inzet zou het indirect gemakkelijker maken voor de communisten om aansluiting te vinden in Amerika. Mayling had de grenzen geopend zoals niemand dat voor haar had gedaan. Ze heeft de Verenigde Staten en China nader tot elkaar gebracht, waarschijnlijk haar grootste erfenis.

~ Lucas Zandberg

Lucas Zandberg (1977) is auteur van de vorig jaar bij uitgeverij De Arbeiderspers verschenen biografische roman Mayling: moeder van het Chinese volk. Zie ook www.lucaszandberg.nl.