Ruim honderd jaar geleden werd de wereld getroffen door een pandemie die aan een geschatte 50 tot 100 miljoen mensen het leven kostte: de Spaanse Griep. Een veelvoud van het aantal slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog. Toch is de Spaanse Griep (1918-1920) in veel historische werken over de twintigste eeuw niet meer dan een voetnoot. Ten onrechte, zo stelt wetenschapsjournaliste Laura Spinney in De Spaanse Griep (De Arbeiderspers, 2018).
De ziekte velde aanvankelijk vooral Amerikaanse militairen. Via hen kwam de ziekte vermoedelijk ook bij andere legertroepen terecht, zoals het Duitse leger. Van alle militairen die overleden gedurende de Eerste Wereldoorlog, overleed 70 procent aan de Spaanse Griep. Toen de Eerste Wereldoorlog voorbij was en de militairen weer huiswaarts keerden, sloeg het virus in enorm tempo om zich heen.
Een ziekte van ongekende proporties
Spinney’s boek diept de oorzaken, verspreiding en de gevolgen van de Spaanse Griep uit op mondiaal niveau. De Spaanse Griep was een ziekte van ongekende proporties. De eerste patiĆ«nt werd geregistreerd op 4 maart 1918 in de Verenigde Staten, het laatste slachtoffer viel ergens in maart 1920. De pandemie werd Spaanse Griep genoemd, omdat journalisten in Spanje de eersten waren die er tijdens de Eerste Wereldoorlog over berichtten.
Wereldwijd kreeg maar liefst een op de drie mensen – een half miljard – deze griep, van wie een geschatte 50 Ć 100 miljoen overleden. In totaal stierf 2.5% tot 5% van de wereldbevolking aan het virus. Hiermee was de Spaanse Griep de grootste killer sinds de Zwarte Dood, die in de Middeleeuwen miljoenen levens eiste. Ter vergelijking: de Eerste Wereldoorlog en Tweede Wereldoorlog kostten aan respectievelijk 17 en 60 miljoen mensen het leven. Toch is de Spaanse Griep als ‘enkelvoudige gebeurtenis’ – anders dan beide wereldoorlogen, het communisme, de Koude Oorlog en dekolonisatie – opvallend afwezig in historische overzichtswerken. Spinney:
“Op de vraag wat de grootste ramp van de twintigste eeuw was, antwoordt vrijwel niemand: de Spaanse Griep. iedereen reageert verrast als je de getallen noemt die eromheen hangen.” (16)
Historiografie over de Spaanse Griep
In de eerste decennia na de uitbraak van de Spaanse Griep werd het virus vooral onderzocht door epidemiologen, virologen en medisch historici. Het duurde tot de jaren 1990 voordat het onderzoek naar de Spaanse Griep echt een hoge vlucht nam en meerdere disciplines zich in deze pandemie gingen verdiepen, onder wie economen, politicologen en mainstream historici. Zij publiceerden hun bevindingen echter vooral in specialistische tijdschriften.
Wat is dan het nieuwe van Laura Spinney’s boek? In de eerste plaats heeft de Britse wetenschapsjournaliste alle bestaande kennis verzameld en geanalyseerd. Ten tweede plaatst de auteur de pandemie in een brede context. De Spaanse Griep gaat in op het impact van de Spaanse Griep op alle continenten, wereldwijd dus, en niet – zoals gebruikelijk – op alleen Europa en de Verenigde Staten.
‘De hoest van Perinthus’ & eerste griep in Irak
Vermoedelijk was de Griekse uitbraak niet de eerste, maar ontstonden grote griepuitbraken voor het eerst rond 10.000 v.Chr. ten gevolge van de Neolithische Revolutie. Door de uitvinding van de landbouw ontstonden toen dorpen en steden en gingen mensen in grote groepen dicht bij elkaar wonen. Veel mensen op een klein gebied is een belangrijke voorwaarde voor crowd diseases als griep, pokken, mazelen, tbc en influenza.
Mogelijk vond de eerste grote griepuitbraak rond 3000 v.Chr. plaats in de stad Uruk in het huidige Irak. Uruk was toen met 80.000 inwoners de grootste stad ter wereld. Maar, zo beklemtoont Spinney, dat blijft giswerk.
Naast ‘de hoest van Perinthus’ voert Laura Spinney de lezer langs een paar andere grote griepuitbraken, waaronder een epidemie in het leger van Karel de Grote rond 800, de invloed van de griep in de Nieuwe Wereld na Columbus, een grote uitbraak in Engeland in 1557 en de griep sinds de IndustriĆ«le Revolutie (die tot sterke urbanisatie leidde).
Begin en verloop van de Spaanse Griep
Vrij algemeen wordt aangenomen dat de Spaanse Griep begon op 4 maart 1918 in Camp Funston in Kansas, op een Amerikaanse legerbasis. Hier overleed de kok Albert Gitchell aan de griep. Toen de geallieerden naar Europa vertrokken om te vechten in de wereldoorlog, werden ze ingeƫnt met 14 tot 26 vaccinaties. Mogelijk heeft die combinatie onbedoeld een chemisch bijeffect gehad, wat leidde tot het virus. Ook zou hun lichaam door al die ingeƫnte antistoffen dusdanig overbelast zijn geweest, dat er een verandering plaatsvond bij de aanmaak van antistoffen.
Een tweede gangbare theorie is dat de pandemie zijn oorsprong had in China in de jaren 1917-1918. Volgens diezelfde onderzoekers was de Spaanse griep een gemuteerd varkensvirus. Een derde theorie wijst de plaats Ćtaples in Frankrijk tijdens de Eerste Wereldoorlog als startpunt aan. Ten slotte zijn er onderzoekers die wijzen op de Spaanse Griep als een variant van gemuteerde vogelgriep.
Spinney maakt geen keuze uit de drie theorieƫn over de herkomst van de Spaanse Griep, maar ƩƩn ding is wel zeker:
“De Spaanse Griep is niet in Spanje begonnen.” (212)
Enkele gevolgen van de Spaanse Griep
De Spaanse Griep had wereldwijd ingrijpende gevolgen. In Nederland vielen ongeveer 30.000 slachtoffers, in andere landen en gebieden had de griep meer impact. In Bristol Bay, Alaska, stierf 40 procent van de bevolking aan de griep. In sommige regio’s zelf 90 tot 100 procent van de bevolking. In elk geval verdwenen er door de Spaanse Griep ongeveer twintig talen…
Ook in economisch opzicht had de Spaanse Griep meetbare gevolgen. Zo wordt India behoorlijk getroffen door de pandemie:
“De agrarische productie van India was na de Spaanse Griep vergeleken met de periode vĆ³Ć³r 1918 met 3 procent gekrompen.” (272)
De Noorse epidemioloog Svenn-Erik Mamelund concludeerde dat de Spaanse Griep in Noorwegen tot een verzevenvoudiging van het aantal depressies leidde, net als bij andere grote griepuitbraken in Noorwegen in de periode 1872-1929. Ook de vele gevallen van ‘slaapziekte’ (encephalitis lethargica, ofwel: EL) na 1918 hielden mogelijk verband met de Spaanse Griep.
Ten slotte stimuleerde de grieppandemie de wetenschap in het interbellum, maar ook de opkomst van nieuwe alternatieve vormen van religie (zoals het spiritisme) en versterkte zij het cultuurpessimisme dat in de jaren 1920 verwoord werd door denkers als Oswald Spengler, JosƩ Ortega y Gasset en Johan Huizinga.
Boek: De Spaanse Griep – Laura Spinney
