Trepanatie: een oude chirurgische ingreep

Trepanatie (of trephination / trephining – van het Griekse woord trepaniso wat ‘boor’ betekent) is een oude chirurgische procedure waarbij een stuk bot uit de schedel werd verwijderd om de hersenen bloot te leggen zonder door het harde hersenvlies (dura mater) te snijden en deze te beschadigen. In een dergelijk geval zou de patiënt zijn gestorven aan een infectie. De gebruikte technieken waren schrapen, snijden en groeven van de schedel.

De gebruikte gereedschappen waren trepans, aanvankelijk ruwe geslepen stenen zoals de obsidiaan en later messen, primitieve boorgereedschappen gemaakt van metalen, zoals koper als in Peru. Trepanatie werd meestal gedaan in het pariëtale bot (wandbeen) en soms in het frontale (voorhoofdsbeen) of occipitale bot (achterhoofdsbeen).

We kunnen speculeren dat de procedure werd verricht door sjamanen of toverdokters die bekwaam en ervaren in de procedure waren omdat trepanaties gebruikelijk waren. De gaten waren meestal cirkelvormig (soms ovaal) en de grootte varieerde van slechts een paar centimeter tot (zelden) de helft van de hersenen. De meeste schedels brachten slechts één gat maar er zijn ook schedels gevonden met twee of meer gaten. Het is zeer waarschijnlijk dat de patiënt tijdens uiterst pijnlijke operatie, die soms uren kon duren, wakker was en geen verdoving had (toen onbekend). Het lijkt erop dat men de patiënt in Peru vooraf cocabladeren gaf om op te kauwen. Ook lijkt het erop dat de patiënt tijdens de operatie stil werd gehouden door familieleden van de patiënt of een andere helper. Trepanaties werden uitgevoerd bij zowel mannen als vrouwen maar ook bij kinderen. De meeste van de gevonden schedels met trepanatie-gaten zijn echter afkomstig van volwassen mannen.

Herkomst

Tot op heden zijn er over de hele wereld meer dan 1500 geslepen schedels gevonden. Ze zijn afkomstig van over de hele wereld: in Europa uit landen als Rusland, Spanje, Groot-Brittannië, Zwitserland, Duitsland, Griekenland en verder in bijvoorbeeld China, Afrika en Zuid-Amerika. In Peru zijn de meeste schedels met trepanaties gevonden.

Er zijn aanwijzingen dat de trepanatie in de neolithische periode (8000-3000 v.Chr.) in Europa begon. De oudste getrepaneerde schedels zijn gevonden op een begraafplaats in Frankrijk. Deze dateren uit ongeveer 6500 v.Chr. Veertig van de honderdtwintig schedels die hier zijn gevonden hebben trepanatiegaten. De overlevingskans na de operatie was relatief hoog, naar schatting overleefde meer dan 50 procent van de patiënten de behandelingen. Zoals hierboven vermeld bevatten sommige van de gevonden schedels meer dan één gaatje, wat aangeeft dat mensen niet alleen de eerste operatie overleefden maar dat de ingreep ook werd herhaald.

De eerste getrepaneerde schedel werd in 1685 in Frankrijk gevonden. Het belang ervan werd aanvankelijk echter genegeerd. In 1865 reisde Ephraim George Squier, Amerikaanse diplomaat, naar de oude hoofdstad van Peru, Cuzco. Tijdens een bezoek bij het huis van een rijke vrouw die antiquiteiten verzamelde, kreeg hij als cadeau een schedel (daterend 1400-1530 na Chr.) met een gat erin. Deze schedel is tegenwoordig te bewonderen in het American Museum of Natural History in New York. Squier was sterk van mening dat het gat het resultaat was van een opzettelijke chirurgische ingreep. Toen de schedel werd gepresenteerd op een bijeenkomst van de New York Academy of Medicine, waren de leden van de medische gemeenschap sceptisch en kon men er niet van worden overtuigd dat iemand een operatie uitgevoerd door een Peruaanse Indiaan had kunnen overleven. Zo bracht Squier de schedel vervolgens naar de beroemde Franse chirurg en antropoloog Paul Broca, professor aan de Universiteit van Parijs, die concludeerde dat het gat in de schedel werd gemaakt tijdens een chirurgische ingreep (trepanatie) en dat de patiënt de procedure had overleefd. Dit was de brandstof die de belangstelling en wetenschappelijke observaties voor trepanatie deed ontbranden.

Moderne tijd

De redenen voor trepanatie zijn veel en intrigerend. Trepanatie werd uitgevoerd om wonden en breuken te behandelen die gebruikelijk waren in de strijd van de primitieve mens om te overleven. In de Neolithische periode leefde de man veelal als jager / verzamelaar. Hij was vatbaar voor verwondingen tijdens de overlevingsstrijd en de oorlogen. Een ander doel van de operatie zou de behandeling van hersenziekten zijn, zoals hardnekkige hoofdpijn, epilepsie, herseninfecties en psychische aandoeningen. Er is ook gesuggereerd dat veel trepanaties werden uitgevoerd voor rituele doeleinden. Volgens deze lezing meenden onze primitieve voorouders dat ziekte kon worden veroorzaakt door het binnendringen van boze geesten en demonen in het lichaam. Het gat in de schedel zou een uitgang vormen om het lichaam te bevrijden van de demonische invloed. Trepanatie werd beoefend tot het begin van de negentiende eeuw voor de behandeling van hoofdwonden.

In zijn oorspronkelijke betekenis wordt trepanatie nog steeds beoefend door sommige stammen in Afrika. Een grote voorstander van de moderne trepanatie was de Nederlandse Hugo Bart Huges (1934-2004). Hij was ervan overtuigd dat het bloedvolume in de hersenen iemands bewustzijnsstaat regelt en dat er door een gat in de schedel te openen verbetering optreedt. In 1965, na jaren van experimenteren, maakte hij een gat in zijn eigen schedel met behulp van een tandartsenboor. Hij merkte toen een verhoogde bewustzijnsstaat die hij vervolgens aankondigde. Zijn theorie is echter nooit wetenschappelijk bewezen.

Tegenwoordig wordt trepanatie (craniotomie genoemd) door neurochirurgen gebruikt in gevallen van verhoogde intracraniële druk (de druk binnen de schedel) en andere situaties. Dit onder anesthesie en aseptische omstandigheden. Wat ik zo geweldig vind in dit verhaal en heeft me er ook toe heeft aangezet dit artikel te schrijven, is dat chirurgie duizenden jaar geleden begon en dat de primitieve mens zonder bewust te zijn van de anatomie en fysiologie van het menselijke lichaam toch een verband wist te leggen tussen de werking van de hersenen en de rest van het lichaam.

~ Pandelis Fotiou

Ook interessant: Franz Joseph Gall (1758-1828) – De hersenverzamelaar