Verdrag van München (1938) – Totstandkoming, inhoud & gevolgen

Het Verdrag van München uit 1938 is een van de belangrijkste politieke verdragen uit de twintigste eeuw. Wat spraken de Europese mogendheden van die tijd in dit verdrag af? Wie waren de hoofdrolspelers? Waarom en hoe kwam het Verdrag van München tot stand? En welke gevolgen heeft dit verdrag gehad?

Het Verdrag van München kwam tot stand op 30 september 1938 en vormde de afsluiting van de Conferentie van München, een internationale politieke vergadering waarbij de grote mogendheden Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Italië knopen doorhakten over wat er met Tsjecho-Slowakije moest gebeuren, nadat het Tsjechische deelgebied Sudetenland door nazi-Duitsland was geannexeerd.

Het Verdrag van München wordt wel beschouwd als het hoogtepunt van de appeasementpolitiek die Groot-Brittannië en Frankrijk in het interbellum voerden. Vaak wordt in het verband van de Conferentie van München de uitspraak van Neville Chamberlain (1869-1940), de Britse minister van Buitenlandse Zaken aangehaald, die meende dat de internationale vrede met het Verdrag van München gegarandeerd was. Toen hij in de middag van 30 september 1938 op Heston Airport in Londen uit het vliegtuig stapte en kort erna bij 10 Downing Street arriveerde, sprak Chamberlain tegen de pers tweemaal zijn beroemd geworden Peace for our time-speech uit:

“My good friends, for the second time in our history, a British Prime Minister has returned from Germany bringing peace with honour. I believe it is peace for our time… Go home and get a nice quiet sleep.”

De aanloop naar München (1933-1938): hoofdlijnen uit de binnenlandse en buitenlandse politiek van nazi-Duitsland

Toen Adolf Hitler op 30 januari 1933 Rijkskanselier van Duitsland werd, kwam er een einde aan de instabiele Weimarrepubliek. In de eerste jaren van zijn regering focuste Hitler vooral op het regelen van binnenlandse aangelegenheden. Hij bouwde een dictatoriale staat op (via Gleichschaltung), schakelde politieke tegenstanders uit (via concentratiekampen en tijdens de Nacht van de Lange Messen in juni 1934), voerde anti-Joodse wetgeving in (zoals de Neurenberger Rassenwetten, 1935) en hervormde de economie via het Neue Plan van Hjalmar Schacht (vanaf september 1934) en vanaf 1937 Walther Funk, waarbij het economische accent op autarkie, de opbouw van de (oorlogs)industrie en meer export kwam te liggen.

De koers van Hitlers buitenlandse politiek was voor andere grote mogendheden in Europa niet meteen helder. Maar al enkele dagen na zijn machtsovername maakte Adolf Hitler intern aan zijn militaire staf duidelijk wat zijn intenties waren. In Hitlers zogenoemde ‘geheime tafelrede’ van 3 februari 1933, gehouden voor de hoogste generaals van de Wehrmacht, maakte hij duidelijk wat de bedoeling was. Hitler sprak in deze rede over zijn wens om nieuw Lebensraum im Osten te vinden en gaf aan dat de te veroveren gebieden zo snel mogelijk gegermaniseerd dienden te worden.

Vanaf 1935 kregen Hitlers agressieve internationale plannen stap voor stap vorm. In maart 1935 ging na een volksstemming het Saarland weer van Franse in Duitse handen over, conform het Verdrag van Versailles. Halverwege diezelfde maand voerde Hitler de dienstplicht weer in, een maatregel die linea recta tegenover de afspraken uit het Verdrag van Versailles stond. Internationaal provocerend was zeker ook de Duitse bezetting van het Rijnland op 7 maart 1936, waarop andere Europese grootmachten niet reageerden. Intussen ging nazi-Duitsland ook op zoek naar bondgenoten. Op 1 november 1936 kwam de As Rome-Berlijn tot stand, gevolgd door het Antikominternpact tussen Duitsland en Japan een drietal weken later. In november 1937 trad ook Italië toe tot dit laatstgenoemde pact. Onderling werd afgesproken dat de drie landen neutraal zouden blijven als een van hen in een militair conflict met de Sovjet-Unie zou raken.

Op 5 november 1937 werd tijdens een hoge militaire vergadering van Hitler met de legertop, marinetop en luchtmacht-generaals het Hossbach Memorandum opgesteld. Tijdens de bijeenkomst onthulde Hitler zijn plannen om, als het kon in de zomer van 1938, Oostenrijk en Tsjecho-Slowakije te annexeren. Hitler sprak hierbij de verwachting uit – en kreeg daarin gelijk – dat Groot-Brittannië en Frankrijk niet zouden ingrijpen bij dit Duitse landjepik. Op de achtergrond was de Wehrmacht inmiddels, sinds mei 1937, bezig om het militaire plan Fall Grün uit te werken, de codenaam voor een aanval op Tsjecho-Slowakije. Dit aanvalsplan was op 21 december 1937 klaar. De nazi’s waren om drie redenen geïnteresseerd in Tsjecho-Slowakije en specifiek het Sudentenland: vanwege de bijna drie miljoen Sudeten-Duitsers daar (90 procent van de totale bevolking), historisch gezien omdat Bohemen en Moravië (Tsjechië) deel uitgemaakt hadden van het Heilige Roomse Rijk – door Hitler ‘Das Erste Reich’ genoemd (het ‘Zweite Reich’ was het Keizerrijk (1871-1918) en het ‘Dritte Reich’ was het aanstaande duizendjarige Groot-Duitsland) – en omdat de meeste industrie van Tsjecho-Slowakije in het Sudetenland was gevestigd.

Vanaf 1938 ging Hitler over tot een meer praktische agressieve veroveringspolitiek. De eerste ‘grote daad’ was de Anschluss van Oostenrijk, in maart 1938. Jaren eerder al had Hitler geprobeerd om via een interne machtsovername Oostenrijk in handen te krijgen. Op 25 juli 1934 vermoordden Oostenrijkse nazi’s kanselier Engelbert Dolfuss, maar omdat Benito Mussolini troepen richting de Brennerpas stuurde, mislukte de poging van de nazi’s om de macht over te nemen. In 1938 stond nazi-Duitsland er in dit opzicht een stuk sterker voor, vanwege het bondgenootschap dat in november 1936 met fascistisch Italië was gesloten.

Kort na deze succesvolle gebiedsuitbreiding – Frankrijk, Engeland en Italië grepen niet in – besloot Hitler dat de volgende annexatie moest volgen: Tsjecho-Slowakije. Op 28 maart 1938 had Hitler een gesprek met Konrad Henlein, de leider van de Sudetendeutscher Partei in Tsjecho-Slowakije die de circa drie miljoen Duitsers in het Sudetenland vertegenwoordigde. Henlein zette de regering in Praag in april onder druk en eiste autonomie voor de Sudeten-Duitsers. De spanningen tussen Berlijn en Praag liepen hierdoor snel op.

Op 20 mei 1938 besloot het Tsjecho-Slowaakse leger over te gaan tot mobilisatie, omdat men vermoedde dat een Duitse inval aanstaande was. Deze gebeurtenis wordt ook wel aangeduid als de ‘Wochenendekrise’. Tien dagen later, op 30 mei 1938 liet Hitler aan de Wehrmacht doorschemeren dat er een militaire actie aanstaande was en zei hij, in het openbaar, dat het Sudetenland de laatste gebiedseis van Duitsland was. Enkele maanden later, op 15 september, ging Chamberlain tot ieders verrassing naar Berchtesgaden, waar hij Hitler ontmoette voor een onderonsje over Tsjecho-Slowakije. In dit gesprek zette Hitler Chamberlain onder druk en eiste hij het Sudetenland op. Chamberlain gaf toe, in de hoop dat een oorlog hiermee van de baan zou zijn. Een week later, van 22 tot 24 september 1938, ontmoetten Hitler en Chamberlain elkaar opnieuw in het Rheinhotel Dreesen in Bad Godesberg (een wijk in Bonn). In dit gesprek ging Hitler een stapje verder door te eisen dat het Duitse leger direct het Sudetenland zou mogen intrekken.

Nu hield Chamberlain halt. De Britse regering besloot, samen met de Amerikaanse president Franklin Roosevelt, om de Italiaanse leider Mussolini als bemiddelaar om hulp te vragen. Deze belegde op 29 en 30 september de Conferentie van München.

De Conferentie van München & het Verdrag van München

Op de Conferentie van München waren de vertegenwoordigers van vier Europese grootmachten aanwezig: Engeland (Neville Chamberlain), Duitsland (Adolf Hitler), Italië (Benito Mussolini) en Frankrijk (Édouard Daladier). De opvallendste afwezige in München was Tsjecho-Slowakije, het land waarover de beslissingen zouden vallen. Om deze reden werd het uiteindelijke Verdrag van München ook wel aangeduid als het ‘Diktat von München’ of het ‘Münchner Diktat’. Ook de Sovjet-Unie onder Jozef Stalin had geen uitnodiging voor het congres in München ontvangen, terwijl verder de Verenigde Staten (Roosevelt) niet aanwezig waren.

Op de Conferentie van München werd besloten dat Duitsland een dag later het Sudetenland mocht annexeren en af zou zien van verdere territoriale expansie. Tegelijk kregen ook Polen en Hongarije, die – daartoe eerder door Hermann Göring aangespoord – ook gebiedseisen op tafel hadden gelegd, ook een stuk Tsjechisch-Slowaakse grond: de Těšín-regio (ook het Olsa-gebied genoemd) voor Polen en het zuiden van Slowakije en een stuk Karpaten voor Hongarije.

In de vroege nacht van 30 september 1938, omstreeks 2.00 uur, kwam de tekst van het Verdrag van München (in het Duits ‘Münchner Abkommen’ geheten) tot stand, dat als volgt luidde [eigen vertaling]:

In de ochtend die volgde hadden Neville Chamberlain en Adolf Hitler nog een gezamenlijk onderhoud, waarin het volgende op schrift werd gesteld. Feitelijk betrof het een Brits-Duits niet-aanvalsverdrag:

“Wij, de Duitse Führer en bondskanselier en de Britse premier, hebben vandaag nog een bijeenkomst gehad en zijn het erover eens dat we erkennen dat de kwestie van de Anglo-Duitse betrekkingen van het grootste belang is voor de twee landen en voor Europa.

Wij beschouwen de overeenkomst die gisteravond is ondertekend en de Anglo-Duitse Marine-overeenkomst als symbolisch voor de wens van onze twee volkeren om nooit meer oorlog met elkaar te beginnen.

We zijn vastbesloten dat de methode van overleg de methode is die gebruikt kan worden om alle andere kwesties te behandelen die onze twee landen aangaan. En we zijn vastbesloten om onze inspanningen voort te zetten om mogelijke bronnen van verschillen weg te nemen en zo bij te dragen aan het verzekeren van de vrede in Europa.

Adolf Hitler
Neville Chamberlain

30 september 1938”

Gevolgen van en reacties op het Verdrag van München (1938-1939)

Op 30 september 1938 reageerde Tsjecho-Slowaakse minister van Buitenlandse Zaken, Kamil Krofta, op de voor zijn land uitzichtsloze situatie in het bijzijn van de Britse, Franse en Italiaanse ambassadeurs:

“Namens de president van de republiek en mijn regering verklaar ik dat we ons zullen onderwerpen aan de beslissingen die in München zijn genomen zonder ons en tegen ons. […] We willen geen kritiek leveren, maar dit is een ramp voor ons die we niet verdienen. We onderwerpen ons en we zullen proberen om onze inwoners een ​​vredig leven te verzekeren. Ik weet niet of uw landen zullen profiteren van de beslissing die in München is genomen. Maar wij zijn niet het laatste land, andere landen zullen na ons volgen.”

Op 1 oktober 1938 bezetten Duitse troepen het Sudetenland en werd dit gebied geannexeerd en bij Duitsland gevoegd. Tussen 2 en 11 oktober 1938 trokken ook Poolse en Hongaarse legerdivisies Tsjecho-Slowakije binnen en eisten hun gebiedsdelen op: de Těšín-regio door Polen, en Zuid-Slowakije en het Oekraïense deel van de Karpaten (Hongarije).

Duitsland nam geen genoegen met het Sudetenland, maar wilde het volledige Tsjecho-Slowaakse gebied annexeren. Dat gebeurde binnen een half jaar na de inlijving van het Sudetenland. Op 15 maart 1939 trok de Duitse Wehrmacht Tsjecho-Slowakije binnen en annexeerde ook de rest van het land. Deze schending van het Verdrag van München leidde tot niet meer dan enkele verontwaardigde protesten van de westerse grootmachten. Opnieuw zo’n half jaar later, op 1 september 1939, viel het Duitse leger Polen binnen en begon een nieuwe wereldoorlog.

De internationaal-politieke reacties op het Verdrag van München van 30 september 1938 waren wisselend. Winston Churchill sprak van een grote blunder. In het Britse Lagerhuis (House of Commons) stelde hij in een speech op 5 oktober:

“We hebben een totale en regelrechte nederlaag geleden… Jullie zullen zien dat in een periode van enkele jaren, of enkele maanden, Tsjecho-Slowakije zal worden overspoeld door het naziregime. We zijn op weg naar een ramp van de eerste omvang.”

In Nederland zei SDAP-voorzitter Koos Vorrink februari 1939 dat hij ‘geen zucht van verlichting heb geslaakt na dat akkoord van München’. Vorrink vervolgde zijn speech met de woorden:

“Het ware gezicht van den vrede van München is (…) dat honderdduizenden menschen tegen hun wil onder de tirannie van het nationaal-socialisme werden gebracht.”

Toenmalig minister-president Hendrikus Colijn sprak aan de vooravond van de Conferentie van München: ‘We behoeven, naar mijn vaste overtuiging, thans in eerste instantie geen schending van ons grondgebied te duchten.’ De ARP-voorman wilde het Nederlandse volk vooral geruststellen. De meeste periodieken reageerden hetzelfde en waren bovenal opgelucht, zo lezen we in het Historisch Nieuwsblad:

‘München bracht redding,’ kopte het katholieke dagblad De Tijd. De Telegraaf sprak van een ‘kolossale opluchting’ en benadrukte dat ook Hitler belangrijke concessies had gedaan. De liberale Haagse krant Het Vaderland beschreef hoe de stemming in de residentie zichtbaar was opgeknapt, en dat er in de loop van de dag bij steeds meer woningen en bedrijven de vlag werd uitgestoken: ‘Kennelijk bracht de een den ander op de goede gedachte.’ De Standaard, het blad van Colijns Anti-Revolutionaire Partij, ging ervan uit dat iedereen die ‘niet elk Godsgeloof verloren heeft, de Koning der Koningen gedankt [zal] hebben voor deze schier ongedachte uitredding’. En enkele dagen later beschreef Anton Mussert in Volk en Vaderland de inlijving van het Sudetenland als ‘overwinning van gerechtigheid en vrede’.

Pas in 1973, toen de Koude Oorlog al decennialang gaande was, werd het Verdrag van München officieel nietig verklaard. West-Duitsland (BRD) en de Tsjecho-Slowaakse Socialistische Republiek sloten toen het Verdrag van Praag (11 december 1973), dat het jaar erop geratificeerd werd.

Boek: Adolf Hitlers nationaalsocialisme. Van ideologie tot massamoord – Luc Vanhixe

Bronnen