Vrouwen brouwen al sinds mensenheugenis bier

Bier, een mannenzaak? Vergeet het maar. In het verleden waren het veelal vrouwen die dat dorstlessende sap bekokstoofden. Bierbrouwerij is de evolutie van huisvlijt naar big business en daarom werden vrouwen gedemoniseerd. Het is een verdoken geschiedenis van weggemoffeld talent en savoir-faire.

Graan voor brood, graan voor bier. Al van oudsher is bierbrouwen een vrouwentaak… Het behoorde tot de huishoudelijke taken. Het waren (huis)vrouwen die in hun keukens zowel brood bakten als bier brouwden. Beelden uit het oude Egypte tonen vrouwen aan een kneedkuip. Is het graan dat ze ‘masseren’ voor vaste voeding of voor drank?

Wie en waar het eerste gegiste sap werd gebrouwen, daarover twisten archeologen. Met of zonder het nuttigen van alcohol. Was ’t in China waar tussen 7000 en 5700 voor onze tijdrekening al een eerste gefermenteerde mengeling van fruit, honing en rijst werd gesoupeerd? Of was het in Afrika toen rond 20.000 voor onze tijdrekening hele bevolkingsgroepen migreerden, gesterkt door gefermenteerd brouwsel?

Dat brouwsel van gegiste granen was misschien bij toeval ontstaan. De ‘spontane’ reactie van overgebleven voedingsrestjes? Dat bier, gelinkt aan huiselijke taken en bedeeld met geestverruimende eigenschappen, werd een ‘heilige’ drank waarrond mythes ontstonden. Het was een communicatiemiddel met de goden.

Goddelijke brouwster

Algemeen werd (tot voor kort) aangenomen dat in Mesopotamië de voorvader van ons bier het licht zag. Daar in Tweestromenland vertelt het epos van Gilgamesh, geschreven tussen 2100 en 1200 voor onze tijdrekening, al over Siduri, een goddelijke bierbrouwster. Zij spoort Gilgamesh, koning van de Sumerische stadstaat Uruk, aan om tevreden te zijn met de simpele geneugten des levens en maant aan met een oppepper als:

“Pluk de dag!”

Teruggevonden Mesopotamische kroezen bevatten restanten van gerstebier, aldus dr. Patrick McGovern, biomoleculair archeoloog van de University van Pennsylvania. Hij bevestigt eveneens dat de overgrote meerderheid van de oude brouwers vrouwen waren:

“Terwijl mannen erop uit trokken om te jagen, verzamelden vrouwen in de nabije omgeving begeleidende voedings- en drankingrediënten voor het mammoetvlees.”

Vrouwenzaken en vrouwenhandel

De inwoners van Babylon, de Mesopotamische stad, hadden een heel hoge achting voor vrouwen, beaamt ook Tara Nurin, de geschiedkundige voor The Pink Boots Society, een internationale non-profitorganisatie voor vrouwen in het brouwproces:

“Babylonische vrouwen hadden het recht om uit de echt te scheiden en om een eigen zaak en eigendom te bezitten. Vrouwen werden aangemoedigd om te werken als professionele bakkers en brouwers en om een taverne open te houden.”

Het zou zelfs zo zijn dat vrouwelijke brouwers aan de basis lagen van de eerste vormen van handel en daarbij een vorm van boekhouding en schriftuur aanlegden.

Die brouwtraditie stamt uit de cultuur van hun voorzaten, namelijk de Sumerische stadstaten in het Zuiden van Mesopotamië (vanaf 4000 voor onze tijdrekening). Sumerische vrouwen brouwden zowel voor dagelijks gebruik als voor religieuze ceremonies. Behalve Siduri, uit het Gilgameesepos, kenden de Mesopotamiërs ook Ninkasi (letterlijk ‘zij die de mond vult’) als de godin van het bier, weet Cindya Izzarelli, de culinaire journaliste die in de lente een Franstalig boek over Ces femmes qui ont révolutionné la cuisine (De vrouwen die een omwenteling in de keuken hebben teweeg gebracht) uitbrengt.

Een Summerisch lofdicht aan de godin Ninkasi verklapt hoe de gegiste gerst werd gemaakt:

“Ninkasi, Jij bent het die het bierbrood in de grote oven bakt en die de hopen gepeld graan ordent.
Ninkasi, Jij bent het die de malt in een kruik weekt.
De golven rijzen, de golven dalen.
Ninkasi, Jij bent het die de gekookte brij op brede rieten matten open spreidt…”

Vanuit de gebieden van Tigris en Eufraat verspreidt de goddelijke gewoonte zich naar Egypte. Het Oude Egypte aanbidt de biergodin Tenenet. Hiërogliefen en beeldjes tonen vrouwen aan het werk en aan de drank. Maar ook in het hoge Noorden (van Europa) staan mythische biergodinnen aan de brouwkuip: de Baltische en de Slavische mythologie kennen de beschermster Raugutiene. In Finland wil de legende dat Kalevatar een drankje uitvond door honing met speeksel van… beren te mengen.

Water was immers zo vervuild met ziektekiemen en het stonk. Dus dronk iedereen wijn of bier, weliswaar van een laag alcoholgehalte. Kindjesbier! In kloosters – zowel van monniken als nonnen – was bier een dorstlesser. Dus ontstond de traditie van… abdijbier.

Hop erin

Ook over het Kanaal, in het Verenigd Koninkrijk, wijzen wetten erop dat brouwen in de middeleeuwen vooral een vrouwelijke activiteit was, die zelfs wettelijk geregeld werd. Het brouwproces vereiste – toen – niet écht een gespecialiseerde opleiding en het kon met huis- en keukenmiddelen volbracht worden. Bovendien kon het een extraatje in het huishoudelijk inkomen betekenen. Ale, bier zonder hop, en cider waren in het middeleeuwse Engeland de drank van de gewone bevolking. Maar bier zonder hop verzuurt vlug.

Er wordt rondgestrooid dat het een vrouw zou geweest zijn die het idee had om hop aan bier toe te voegen. Met name, Hildegard von Bingen, de twaalfde-eeuwse Duitse abdis, mystica en kruidenkenster. Zij loofde weliswaar de weldaden voor de gezondheid van hopbier. Maar dat verhaal is apocrief. In Babylonië werd immers al een aromatisch kruid, gelijkend op hop, aan bier toegevoegd. Via de Joodse diaspora zou dat recept naar Europa en zelfs naar Duitse abdijen zijn gereisd.

Vaak brouwden huisvrouwen ook iets meer dan wat volstond voor de eigen behoeften. Dus werd de overproductie verkocht. Ofwel aan de plaatselijke herberg ofwel gewoon thuis.

Vrouwen verpatsten ook hun teveel op de drempel van hun huisdeur. Die huisbrouwsters – Alewives in Engeland – startten zo een eigen lucratief handeltje. Het geeft hun financiële onafhankelijkheid: geen baas, geen man, geen prostitutie om te kunnen overleven.

Alewife verschijnt als woord voor het eerst schriftelijk in 1393. Rond de benen van die ‘biervrouw’ kronkelden katten. Die viervoeters werden in huis gehaald om de muizen uit het biergraan te weren. Om aan te geven dat er een bier voorradig was, plaatsten deze doortastende brouwsters een bezemsteel aan de voordeur. Gegadigden wisten dan waar ze zich konden laven. De bezemsteel was in middeleeuws Engeland een teken van een huishoudelijk handeltje. Om hun waar te verkopen, beperkten de Alewives zich niet tot het thuisfront maar trokken ze ook naar markten met hun biertonnetje. Om op te vallen in de menigte, droegen de dametjes daarbij een hoge, zwarte punthoek die boven de hoofden uitstak.

Hekserij

Bezemstelen, zwarte punthoeden, (zwarte) katten… zijn dat niet de kentekens van een (goede) heks?

Zelfs Shakespeare doet zijn duit in het zakje wanneer hij in zijn theaterstuk De getemde feeks de koning onder de rokken van een alewife laat loeren. Een zeventiende-eeuwse houtdruk toont Moeder Louise, een brouwster van goed bier maar wel als een heksachtig figuur.

Niet alleen graan wordt gemengd, ook vooroordelen, zoals Judith Bennet, de Amerikaanse historica, gespecialiseerd in de middeleeuwse Britse geschiedenis van vrouwen en economie, aantoont:

“De bierhandel barst (en nog altijd) van bedotterij: magere kwaliteit in plaats van goed spul, inhoudsmaten waarmee gesjoemeld werd, schommelende prijzen en bovenal beschonken verbruikers die meenden opgelicht en bestolen te zijn. Voor middeleeuwse mensen was het gemakkelijk om die ontgoochelingen te verbinden met vrouwen. Waren vrouwen, als dochters van Eva, niet snoodaardiger en verdorvener dan mannen? In dit soort logica werd elke alewife, hoe vriendelijk en open ze ook moge geweest zijn, ervan verdacht een geniepige zwendelaarster te zijn.”

In de late middeleeuwen treedt bovendien een maatschappelijke verschuiving op. De pandemie van de zwarte pest van 1347-1350 woedt in Europa en een nieuwe wereldorde en –economie ontstaat. Steden worden groter en belangrijker. Vrouwelijke brouwsters doen het goed. Hun tippling & tapping geeft hun een financiële onafhankelijkheid, dus een zekere maatschappelijke rol en macht, vooral aan ongehuwde vrouwen en weduwen. Maar ambachten en gilden professionaliseren en brouwerijen ‘vermannelijken’. Brouwerijen worden ook opgeslokt in het ambachtssysteem en vrouwen worden er zoveel mogelijk uit geweerd.

In de 14e-15e eeuw moesten de huiselijke producenten, dus de vrouwen, opboksen tegen een meer gekapitaliseerd systeem. Vrouwen die hun hoofd boven water – of bier – wisten te houden, waren meestal dochters of weduwes van een (mannelijke) brouwer. De andere vrouwelijke brouwsters werden kopje onder geduwd door de… moderne tijden. Judith Bennett, stelt het als volgt:

“Brouwsters warden in zekere zin, ‘gehandicapt’ in vele organisaties.”

Biertraditie, een karaktermoord

De godsdienstige troebelen deden er nog een schep zurigheid bovenop. Brouwsters werden de schuldenbokken van alle verdorvenheden en uitgelokt onheil. Brouwsters en hun bier brachten mannen immers op het slechte spoor. Judith Bennet licht toe:

“Een van de meest iconische beelden van vrouwelijk verderf in de middeleeuwen is dat van de alewife-in-de-Hel. De Kerk declameerde heel specifiek dat de alewives als enige mensen in de hel zouden achterblijven, nadat Christus alle verdoemden uit de hel had bevrijd.”

Die beelden van verdoemenis doken overal op: op kerkmuren, op houtblokprenten, in wagenspelen, op schilderijen…

Zo ook dat (schijnbaar) beschonken beeld van… Malle Babe. Malle – of Hille Bobbe –, met een tinnen drinkkroes in de hand afgebeeld op het beroemde schilderij van Frans Hals, werd ook wel als ‘De Heks van Haarlem’ bestempeld.

Niet bij toeval want Haarlem was immers een belangrijke brouwersstad. Zoals ook blijkt uit het gedegen en gedocumenteerd proefschrift Brouwen, branden en bedienen. Werkende vrouwen in de Nederlandse dranknijverheid, 1500-1800 van Marjolein van Dekken (Universiteit Utrecht 2009):

“Haarlem vormde, samen met Delft en Gouda, in het laatmiddeleeuwse Holland het centrum van de brouwnijverheid. Het hoogtepunt van de bierproductie in Haarlem viel in de periode 1430-1443. In de tweede helft van de vijftiende eeuw liep de productie sterk terug. Dit kwam door de grote schaarste aan graan, dat door onlusten in de Zuidelijke Nederlanden niet meer uit Frankrijk aangevoerd kon worden. Tevens werden de accijnzen op bier verdubbeld omdat de stad, door de opleving van de buitenlandse oorlogen en boerenopstanden in Holland, in financiële nood was gekomen. Pas aan het eind van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw nam de bierproductie weer toe.”

Nederland, bierland

In 1663 telde Marjolein van Dekken in Haarlem 95 brouwsters (en 438 brouwers).

Voor België zijn geen historische cijfers gekend. Zelfs het boek Geschiedenis van de dorst. Twintig eeuwen drinken in de Lage Landen van Prof. Dr. Raymond van Uytven (Universiteit Antwerpen en KULeuven) wordt er met geen woord over vrouwelijke brouwers gerept. Misschien omdat Belgisch bier – tot de kleine IJstijd in de zestiende eeuw en dankzij de handelstraditie met het Zuiden – de concurrentie met wijn moest doorstaan.

Ook in Engeland hebben vrouwen in familiebrouwerijen een essentiële rol gespeeld in de Victoriaanse bierfabricatie, volgens de bevindingen van bierspecialist en schrijver Roger Protz:

“Vele iconische brouwerijen zouden nu niet zijn wat ze zijn, zonder sterke vrouwen aan het roer in het verleden.”

Vrouwen – opnieuw – aan de macht?

Al duiken ze achter de gordijnen en schermen, toch verdwijnen vrouwen niet helemaal uit het brouwproces. Ze blijven bier brouwen, ook in België. Bier wordt overigens eind negentiende eeuw en in de eerste helft van de twintigste eeuw als de gezonde drank voor de zogende vrouwen gezien. Er bestaat zelfs ‘zoogbier voor minnen’.

Maar na de Tweede Wereldoorlog wordt brouwen een industrieel proces. Vrouwen die bier drinken, worden (opnieuw) met een scheef oog bekeken. De welvarende jaren 60 prijzen de mannelijke bieren aan en de vrouwen die krijgen… zoethoudertjes.

Maar het tij keert in de bierkuip. Met kleine artisanale brouwerijen nemen vrouwen opnieuw het brouwproces in handen. Een studie van de Auburn Universiteit uit 2014 toonde aan dat 29 procent van alle werknemers in brouwerijen in de Verenigde Staten, vrouwen zijn.

In Fort Collins in Colorado bestaat zelfs een New Belgium Brewing Company. De ‘gif’mengster van dienst en manager (special brand) is een… vrouw: Lauren (Salazar) Woods Limbach. In 2016 werd ze, aanvankelijk sociale werkster in geriatrie, gelauwerd als ‘Bierpersoonlijkheid van het jaar’. En zegt de moderne brouwster:

Beer is its own form of social work.

Jacques Brel: La Bière

Bronnen ▼