‘De Eerste Wereldoorlog duurde 1561 lange dagen. Al die dagen was Nederland neutraal. Maar die neutraliteit was op dag 1561 niet meer dezelfde als op dag 1, net als de oorlog zelf in de loop van die vierenhalf jaar onherkenbaar was veranderd.’
Zo begint het hoofdstuk Epiloog in Nederland neutraal – De Eerste Wereldoorlog 1914-1918, waarin het Nederlandse laveren tussen de oorlogvoerende wereldmachten tijdens de eerste wereldbrand wordt uitgelegd aan de hand van de rol die de ‘beleidsbepalende elite’ daarin speelde.
Het boek is samengesteld door drie gerenommeerde historici: Wim Klinkert, als hoogleraar militaire geschiedenis verbonden aan de Universiteit van Amsterdam; Samuël Kruizinga, universitair docent nieuwste geschiedenis aan de UvA, en Paul Moeyes die al eerder een boek over het onderwerp schreef: Buiten schot: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918.
Het is een kloek, gedegen naslagwerk geworden. Het boek gaat vaak de diepte in en maakt overtuigend en goed leesbaar duidelijk hoe spannend en gevaarlijk het was om in een wereld, waar iedereen zijn eigen geheime agenda volgde, neutraal te zijn en vooral ook te blijven, en hoe vaak daarbij op eieren moest worden gelopen. Voordeel is dat verschillende aspecten van de Eerste Wereldoorlog, aan de hand van de rol van de specialist, uitvoerig worden uitgediept. Nadeel is dat de oorlog negen keer ‘over’ wordt gedaan.
Neutraliteit
Vóór 1850 was het ontstaan van oorlog een natuurwet: het gebeurde. Na 1850 was een nieuwe opvatting ontstaan: dat oorlog zoveel mogelijk moest worden uitgebannen en, als er dan toch oorlog uitbarstte, de omvang te beperken. Neutraliteit werd in de negentiende eeuw juridisch vastgelegd in het internationaal recht. Tijdens vredesconferenties in Den Haag in 1899 en 1907 waren afspraken gemaakt over welke typen wapens mochten worden gebruikt en wie daarmee beschoten mochten worden. Het bombarderen van de burgerbevolking vanuit de lucht en het gebruik van gas op het slagveld werden verboden. De deelnemers bleken daarmee te getuigen van een vooruitziende blik, maar het bleef bij de constatering. Eén van de oorlogsmisdaden in de Eerste Wereldoorlog werd in 1915 het gebruik van gifgas, al werd, leert het boek, de fabricage daarna ook onderdeel van de Nederlandse defensie-industrie. De Tweede Wereldoorlog, een kwart eeuw later, werd onder andere gekenmerkt door het bombarderen van de burgerbevolking.
Koningin Wilhelmina, gastvrouwe van de twee vredesconferenties, achtte het streven naar wereldvrede overigens ‘niet meer dan een volstrekt onrealistische illusie’.
Ik mocht niet spreken. Ik moest mijn rol spelen en doen alsof ik met de ontwapeningsplannen instemde.
Onmiddellijk na opening van de eerste conferentie vertrok ze op vakantie naar het Zwarte Woud.
Er was geen sprake van harde afspraken, maar de grootste optimisten hoopten dat de juridische manieren van conflictbeheersing uiteindelijk zouden leiden tot conflictvermijding. De hoop kreeg fysieke vorm met de bouw van het Vredespaleis in Den Haag, die werd afgerond in 1913. Wilhelmina bedankte resoluut voor de eer de eerste steen te leggen. Toen het gebouw er stond kon ze de naam niet over de lippen krijgen; in kleine kring sprak ze over ‘het huis aan het eind van den Scheveningschen weg’.
Droom aan diggelen
Een jaar later lag de droom inderdaad aan diggelen. Internationaal recht had niet kunnen voorkomen dat een locaal conflict tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië uitgroeide tot de meest verwoestende oorlog die Europa ooit gekend had. Op 28 juli 1914 vond de Oostenrijks-Hongaarse aanval op Servië plaats. Op 1 augustus was Nederland het eerste land dat mobiliseerde. Op 4 augustus waren 200.000 man bewapend en gepositioneerd in de ‘afwachingsopstelling’ langs strategische linies als de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Cornelis Snijders (1852-1939), dat de mobilisatie afschrikwekkend zou werken. Maar er werd ook van uitgegaan dat Nederland door zijn beheersing van de Rijn-, Schelde- en Maasmond en van een deel van de Noordzeekust zo aantrekkelijk was voor de omringende mogendheden, dat ze elkaar het bezit van deze delta zouden misgunnen.
Ieders voordeel
Een voortdurende Nederlandse neutraliteit was in ieders voordeel. De Britse vloot beheerste de Noordzee. Nederland fungeerde daarbij als rechterflankverdediging voor de Duitse opmars via België naar Frankrijk. Rotterdam was een belangrijke invoerhaven voor Duitsland, en daar zou door een Duitse bezetting een eind aan komen. Ook was Nederland ervan overtuigd dat, als ons land bij de oorlog betrokken zou raken, Engeland van de gelegenheid gebruik zou maken om zich meester te maken van onze koloniën.
Maar dat was theorie. Garanties ontbraken. Vijandelijke aanvallen op Nederlands grondgebied waren voortdurend onderwerp van oefeningen en besprekingen bij de Nederlands Generale Staf. Een Britse landing op de Nederlandse kust was een mogelijkheid, terwijl een Duitse aanval op Limburg nog waarschijnlijker was, omdat verovering van Limburg de Duitse routes aanzienlijk zou inkorten. Nu werd de Belgische stad Luik, omgeven door imposante forten, de eerste serieuze hindernis voor de Duitse opmars. De strijd daar duurde twaalf dagen.
Op 4 september, na de Eerste Slag aan de Marne, kwam de Duitse opmars tot stilstand. Op 10 oktober viel Antwerpen, wat een aanzienlijke
Nederland kreeg met de oorlog te maken, of het wilde of niet. Een miljoen Belgische vluchtelingen zochten hier een veilig heenkomen. De Britten maakten ons land een onderdeel van hun blokkadepolitiek. Voor Duitsland bleef Nederland de economische luchtpijp waardoor het zo veel mogelijk grondstoffen en goederen probeerde te importeren. Als gevolg daarvan rukten en trokken Groot-Brittannië en Duitsland vier jaar lang aan de Nederlandse neutraliteit om die naar hun oorlogsstrategieën af te buigen, terwijl de Nederlandse regering zich tegen die pressie moest verzetten zonder één van de oorlogvoerende landen voor het hoofd te stoten en daarmee de schijn van partijdigheid op zich te laden, en er tegelijk voor moest waken dat de Nederlandse economie en samenleving geheel ontwricht zouden raken.
Meer reageren dan regeren
In december 1914 verdedigde minister John Loudon (1866-1955) van Buitenlandse Zaken de Nederlandse neutraliteit in de Tweede Kamer met:
Onze onzijdigheid is de bevestiging van onzen nationalen drang, van onzen nationalen wil, om zelfstandig te blijven in ons doen en laten en – ik wensch het hier met nadruk te zeggen – de Nederlandsche Regeering zal, zoowel nu als in de toekomst, die zelfstandigheid met vastberadenheid, met beslistheid steeds tot uiting weten te brengen.
Loudon gaf leiding aan een departement dat weinig aanzien had. Als Nederland vier jaar lang ‘een eiland van vrede was gebleven in een oceaan van strijd’, dan zou aan die status waarschijnlijk niet veel zijn veranderd, maar van ‘splendid isolation’ (afzondering, los van de omgeving) kon geen sprake zijn. Hoe Nederland zijn neutraliteit uit moest dragen was onduidelijk. Er waren geen draaiboeken met gedragslijnen hoe om te gaan met de diplomatieke, economische en soms zelfs militaire druk die de oorlogsvoerende partijen op Nederland uit gingen oefenen. Voor het kabinet-Cort van der Linden was het ‘meer reageren dan regeren’.
De Britse blokkadepolitiek en de Duitse duikbootoorlog strookten niet met de bepalingen van het internationaal recht waar minister Loudon zicht voortdurend op beriep, maar ze waren wel realiteit en het kabinet moest er zijn beleid op afstemmen. Het leidde tot kunstgrepen en concessies, waarin stille diplomatie een belangrijke rol ging spelen.
In maart 1918 legde de Amerikaanse president Wilson, die intussen Duitsland de oorlog had verklaard, ook nog de neutrale Nederlandse schepen in Amerikaanse havens aan de ketting, waardoor onder meer de graanaanvoer in gevaar kwam. Daarna gebruikte hij ze voor troepentransporten naar Europa.
Gestrande duikboten
En zo laveerde Loudon voortdurend tussen neutraliteitsklippen door. Engeland wenste een Nederlands verbod op de doorvoer van zand en grind naar Duitsland, omdat dat land bezig was met een Siegfriedlinie in Noord-Frankrijk om een geallieerde opmars te stuiten; de Duitsers beweerden dat het materiaal bedoeld was om de beschadigde infrastructuur in Vlaanderen te repareren. Zo toonden oorlogsvoerenden zich voortdurend benadeeld door het neutrale Nederland.
De Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij, opgericht door Cornelis van Aalst (1866-1936) – ‘Het brutaalst van allemaalst’- moest de garantie scheppen dat door Nederland vervoerde goederen voor Nederland bestemd waren, en dus niet voor oorlogvoerende landen. De NOT fungeerde in wezen als een verlengde van de Britse blokkadepolitiek, maar werd door de Duitsers gedoogd en hield de regering buiten schot.
Het leidde tot schaarste en rantsoenering, omdat de oorlogvoerende partijen de Nederlandse vrije handel de nek omdraaiden. Daardoor zag minister ‘zonder spek en bonen’ Folkert Posthuma (1874-1943) van Landbouw, Handel en Nijverheid zich gedwongen al improviserend een distributienetwerk op te zetten; we danken er het tot lang na de Tweede Wereldoorlog bekende regeringsbrood en de eenheidsworst aan. Hij maakte zich daarmee tot ‘de meest gehate man van Nederland’ – het hoofdstuk heet: ‘Heere God! Straf Posthema!’. Hij was bovendien pro-Duits, wat binnen het kabinet tot fricties en bij de geallieerden tot wantrouwen leidde. Het zou hem in de Tweede Wereldoorlog fataal worden. Hoewel geen lid van de NSB vroeg NSB-leider Mussert hem Gemachtigde voor Landbouw te worden. Hij werd in 1943 geliquideerd door de Ondergrondse.
Kritiek op neutraliteit
Generaal Snijders zette de regering voor het blok door aan te geven dat de eisen van een optimale landsverdediging onverenigbaar waren met de neutraliteitspolitiek. Hij wilde dat de Nederlandse krijgsmacht zich ging concentreren op de ‘meest waarschijnlijke aanvaller’, maar de regering hield vast aan de neutrale opstelling die verlangde dat het leger naar alle zijden front zou maken.
Het leidde ook tot wrevel en frustratie bij koningin Wilhelmina, die een ‘fiere neutraliteit’ voorstond en de regering veel te slap en inschikkelijk vond.
Een trotse natie moest tonen van zich af te durven bijten, maar in plaats daarvan zag ze zich opgescheept met een regering die schijnbaar geen vernedering te laag vond om de lieve vrede en neutraliteit maar te bewaren.
De vorstin schoof daarmee op naar de positie die Johan Schröder, hoofdredacteur van het dagblad De Telegraaf, al sinds het begin van de oorlog had ingenomen: Nederland had de kant van Engeland moeten kiezen. De neutraliteit was verwerpelijk, omdat zij ten koste ging van een soevereine staat. Hij was vier jaar lang de ‘luis in de pels’ van de neutrale regering. In 1916 kwam hij zelfs in de gevangenis terecht, omdat hij toen onomwonden bekende dat hij als ‘Barbarossa’, het pseudoniem dat hij gebruikte voor vlammende politieke artikelen, in 1915 met een ‘groep gewetenloze schurken’ het Pruisische militarisme had bedoeld. Hij was er tegen dat Nederland geen oordeel over Duitse wandaden mocht hebben omdat het neutraal was. Er werd zes jaar gevangenisstraf geëist. Hij was vrij in afwachting van het vonnis, maar werd op 4 december tijdens Sinterklaasinkopen toch opgepakt. De krant betrok zijn abonnees in zijn verontwaardiging en publiceerde talloze adhesiebetuigingen, waarbij ook ‘Bekende Nederlanders’ zich niet onbetuigd lieten. Op 14 december werd hij door de Amsterdamse rechtbank vrijgesproken van de aanklacht, waarna een aanhankelijkheidsbetoging volgde van vrienden, getrouwen en sympahisanten voor zijn woning. Daarna wordt het verhaal te gecompliceerd om met enkele zinnen te kunnen worden weergegeven. In elk geval is ‘De Telegraaf in 1914-1918’ een interessante episode in de Nederlandse persgeschiedenis. De geschiedenis daarna leert dat het vijandsbeeld van De Telegraaf in de loop van de geschiedenis kan veranderen en dat het bestrijden ervan door de krant steeds met onorthodoxe middelen gepaard is gegaan.
Ook op andere fronten probeerde het kabinet de neutraliteit nadrukkelijk te beschermen. Censuur was overal; in kranten en tijdschriften, maar ook in het bioscoopjournaal, theatervoorstellingen en revue’s.
Kansen en mogelijkheden
De Nederlandse gewapende neutraliteitspolitiek dreigde daarentegen aan geloofwaardigheid te verliezen toen de oorlogsomstandigheden vrijwel een eind maakten aan alle buitenlandse wapenleveranties. De oplossing werd gevonden in een eigen wapenproductie en -ontwikkeling, waarmee het Munitiebureau van Louis van Royen (1865-1946) werd belast.
Reder Ernst Heldring (1871-1954) zag de Nederlandse neutraliteit als een uitgelezen mogelijkheid om de vaderlandse scheepvaart een solide uitgangspositie te bezorgen in de wereldwijde concurrentiestrijd die naar zijn rotsvaste overtuiging na de oorlog zou losbarsten.
Veel bedrijven hebben aanzienlijke bedragen aan de Eerste Wereldoorlog verdiend. Het land kon met iedereen zaken doen. Nederland dankt er de komst van de Hoogovens aan, de ontwikkeling van de Limburgse mijnen en het ontstaan van Schiphol – in de plaats van Soesterberg, waar vliegtuigen aanvankelijk landden. Maar dat lag aan de ‘verkeerde kant’ van de Waterlinie, terwijl Schiphol kon worden uitgebouwd op voordelige poldergrond. Voor de Staat was de oorlog veel minder rendabel, vanwege de defensie-inspanningen die vier jaar achtereen ook noodzakelijk waren.
Neutraliteit had gewerkt
