Albert Schweitzer – Medicus, filosoof en theoloog

De naam Albert Schweitzer (1875-1965) klinkt veel mensen bekend in de oren. Maar wat hij precies voor de wetenschap en maatschappij betekend heeft, is minder bekend onder het grote publiek. Deze Duitse medicus, filosoof en theoloog geldt als een van de meest invloedrijke denkers uit de twintigste eeuw. In deze biografie gaan we dieper in op de betekenis van Schweitzer, zijn persoon, gedachtegoed en de wereldwijde invloed die hij (gehad) heeft.

Albert Schweitzer kan met recht een homo universalis genoemd worden, ofwel: een veelzijdige intellectueel. Als academicus promoveerde hij maar liefst drie keer: als arts, filosoof en luthers godgeleerde. Naast deze interessegebieden en professies, was Schweitzer ook musicus en schrijver. Het verbaast in dit licht niet dat Schweitzer in 1952 een Nobelprijs in ontvangst mocht nemen. Verder zijn er, om redenen die hieronder uitgelegd worden, vele vroegere en huidige ziekenhuizen, scholen en scoutingorganisaties naar de Duitse filosoof-arts vernoemd. Schweitzer werd bekend als weldoener, pacifist en ook door zijn optimistische benadering van de mensheid. Een aanzienlijk deel van zijn volwassen leven bracht hij door in Lambaréné, een plaats in Gabon in Centraal-Afrika, waar hij een lokaal ziekenhuisje stichtte en als arts werkzaam was. Dit gebied maakte destijds onderdeel uit van Frans-Equatoriaal-Afrika.

Over de jeugd en jonge jaren van Albert Schweitzer

Albert Schweitzer kwam op 14 januari 1875 ter wereld in Kaysersberg, een dorp in de toenmalige Duitse Elzas dat nu in de regio Haut-Rhin in Frankrijk ligt. Albert Schweitzer was de zoon van een lutherse pastoor en een predikantsvrouw en kwam dus uit een domineesgeslacht. Zijn (voor)ouders waren sterk cultureel en godsdienstig georiënteerd en toonden interesse voor onder meer muziek, filosofie en godsdienst. Schweitzer werd hierdoor sterk beïnvloed. Maar niet direct vanaf het begin.

De levensstart van Schweitzer was op meerdere vlakken niet heel best. Zo was Schweitzer in zijn eerste levensjaar erg ziek. Ook leerde hij pas relatief laat lezen en schrijven en ging het op school qua resultaten aanvankelijk niet zo goed met de jonge Duitser. Albert Schweitzer was de zoon van een lutherse pastoor en een predikantsvrouw. Hij had een zus, twee jongere zusjes en een broertje.

Na het afronden van het standaard onderwijs, hij doorliep eerst het gymnasium in Mülhausen (met weinig hoogstaande cijfers), ging Schweitzer vanaf oktober 1893 theologie studeren aan de Universiteit van Straatsburg. Hierna kreeg hij een beurs, die de mogelijkheid bood om na zijn in 1898 afgeronde theologiestudie een studie filosofie op te pakken. Tegelijk met zijn overstap naar de universiteit ging Schweitzer in Berlijn een muziekopleiding volgen bij de toenmalige bekende Franse organist Charles-Marie Widor (1844-1937). In 1900 werd hij hulpprediker in de St. Nicolaikirche in Straatsburg, een jaar later gevolgd door het directeurschap van het Theologisch Seminarie in diezelfde stad.

Muzikaal talent: inspiratie van Wagner & Bach

Schweitzer was muzikaal bovengemiddeld begaafd. Al in 1884, toen hij nog maar negen jaar was, begon hij als vervanger van de lokale kerkorganist met het openbaar bespelen van het orgel. Twee jaar eerder, als zevenjarige jongen, had Schweitzer al een eigen psalm gecomponeerd. Schweitzer boekte snel progressie en leerde onder meer de opera’s van Richard Wagner te spelen.

Op muzikaal gebied werd Schweitzer echter vooral bekend door zijn improvisaties op de barokmuziek van de beroemde Duitse componist Johann Sebastian Bach. Hij verdiepte zich in de religieuze aspecten van Bachs uitvoeringen en moderniseerde diens composities, zodat deze beter pasten bij de tijd waarin Schweitzer leefde. In 1905 verzamelde Schweitzer zijn muzikale interpretatie van Bachs werken in een boek getiteld Johann Sebastian Bach. Dit werk heeft grote invloed gehad op de speelstijl van organisten die na die tijd muziek van Bach spe(e)l(d)en.

Opleiding tot arts, huwelijk & geboorte dochter

In 1905 besloot Schweitzer, die inmiddels dertig was, een nieuwe studie op te pakken. Het betrof een opleiding geneeskunde aan de Universiteit van Straatsburg. Hij had zich ten doel gesteld om zich als medicus, humanitair hulpverlener en missionaris in Afrika te vestigen. Deze nieuwe studie bekostigde hij door extra orgelconcerten te geven.

Van hot naar her: verblijf in Gabon, Frankrijk, Zweden & Gabon

Kort nadat Albert Schweitzer in 1913 zijn studie tot arts had afgerond, vertrok hij met zijn vrouw naar Lambaréné in Gabon in Afrika, waar ze samen een oerwoudhospitaal opzetten dat in de beginperiode plaats kon bieden aan ongeveer veertig patiënten. Lambaréné was de hoofdstad van de provincie Moyen-Ogooué en gelegen aan de 1200 kilometer lange rivier Ogooué. Schweitzer woonde er in een huisje dat hem was geschonken door evangelische Franse missionarissen.

Toen in augustus 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, plaatsten Frans kolonisten in Gabon het echtpaar Schweitzer onder huisarrest, omdat ze de Duitse nationaliteit bezaten. Na enkele jaren huisarrest, waarbij ze wel in het ziekenhuis mochten werken, arresteerden de Fransen Schweitzer en zijn vrouw en brachten hen over naar Frankrijk, waar ze in 1917 tot de zomer van 1918 in drie verschillende kampen geïnterneerd werden. Schweitzer kreeg in die tijd dysenterie. Eind 1918, de oorlog was inmiddels ten einde gekomen, keerde hij terug naar de Elzas, dat spoedig (in december van dat jaar) overging in Franse handen. Schweitzer vroeg, ondanks dat hij zich echt Duitser voelde, het Franse staatsburgerschap aan en ging vervolgens aan het werk als kapelaan in Straatsburg.

In het interbellum emigreerde het echtpaar Schweitzer naar Zweden. De Zweedse aartsbisschop Nathan Söderblom had Albert in 1920 uitgenodigd om in dat land lezingen te houden en orgelconcerten te geven. Schweitzers levensfilosofie en muziek vielen in goede aarde bij het Zweedse publiek. In Zweden schreef Schweitzer een autobiografie over zijn eerdere avonturen in Gabon, getiteld Zwischen Wasser und Urwald (Tussen water en oerwoud).

Na vier jaar besloten de Schweitzers terug te keren naar Gabon. Aangekomen in Lambaréné bleek het zelfgebouwde ziekenhuisje nog in redelijke goede staat te verkeren. Veel van de bijgebouwen, die onder meer gebruikt werden voor de opvang van de begeleiders van de patiënten (die vaak van heinde en verre kwamen), bleken echter te zijn ingestort en moesten van de grond af aan opgebouwd worden. De gebouwtjes hadden vooral zwaar te lijden gehad onder tornado’s die het gebied geregeld teisterden.

Van de overheid kreeg Schweitzer een flinke lap grond van vijfenzeventig hectare, waar hij nieuwe barakken liet bouwen en na enige tijd ook een groter ziekenhuis verrees. Dat was nodig aangezien het hospitaal steeds grotere bekendheid genoot en patiënten vanuit de wijde omtrek erheen trokken. Hierna kwamen er nog een groot aantal extra gebouwen bij, zodat bijvoorbeeld ook zorg verleend kon worden aan zwangere vrouwen, long-patiënten en psychiatrisch patiënten. Uiteindelijk telde het hele complex zo’n vijfenveertig gebouwen. Schweitzer was zelf nauw betrokken bij de bouw. Vaak verpleegde hij in de ochtenduren patiënten en was hij in de middag op de bouwplaats te vinden.

De rest van zijn leven verbleef Schweitzer overwegend in Gabon, maar hij keerde meermalen terug naar Europa voor korte bezoeken en lezingen. Zo hield hij tijdens de herdenking van de honderdste sterfjaar van Johann Wolfgang von Goethe in 1932 in Frankfurt am Main een lezing, waarin hij zijn toehoorders waarschuwde voor de gevaren van het groeiende nationaal-socialisme. Minister van Propaganda Joseph Goebbels nodigde Schweitzer in die tijd enkele keren uit om hem van de nazi-ideologie te overtuigen, maar Schweitzer wees deze schriftelijke verzoeken altijd af met de volgende vriendelijke slotzin….

Met een Duitse groet, met een Centraal-Afrikaanse groet…

Ook in januari 1939 was Schweitzer nog kort in Europa, maar besloot hij, vanwege de toenemende oorlogsdreiging en het feit dat Helene Schweitzer een jodin was, terug te keren naar Afrika. Zijn joodse vrouw kon dit alleen doen via een ingewikkelde route door Frankrijk en kwam pas in 1941 in Afrika aan.

Kernpunten uit de filosofie en levensvisie van Schweitzer

De kern van Albert Schweitzers gedachtegoed was zijn pacifisme en zijn positieve visie op het menselijk leven en de mensheid in het algemeen. Alles wat een goede levenskwaliteit in de weg stond, zowel in fysieke als in geestelijke zin, moest volgens Schweitzer te vuur en te zwaard bestreden worden. Om deze reden werd hij vegetariër. Vlees eten stond volgens Schweitzer, die hiermee in zekere zin natuurlijk een punt had, het dierlijke welzijn in de weg. Ergens schreef hij in dit verband het volgende:

“Als u moet kiezen tussen het leven en de dood, kiest u dan voor het leven.”

In diverse werken zette Schweitzer zijn filosofie en ethiek uiteen, waarbij hij een grote interesse toonde voor wereldreligies als het boeddhisme, hindoeïsme en brahmanisme en de visie van deze religies op het menselijk lijden en hoe daaraan te ontkomen. Met name met zijn boek Von Reimarus zu Wrede (1906, in het Engels vertaald als The Quest of the Historical Jesus) maakte hij internationaal naam als theoloog, terwijl ook het werk Das Christentum und die Weltreligionen (1923) invloedrijk was. Een kernidee van Schweitzer is dat morele verantwoordelijkheid van mensen een individuele, sociale en politieke wil vereist die spirituele waarde geeft aan het eigen bestaan. Van daaruit kan de mens een relatie aangaan met de fysische medemens en de fysieke wereld en die wereld erkennen en accepteren.

Naast in wereldreligies verdiepte Schweitzer zich ook in de Griekse en Romeinse filosofie, met name in filosofen en denkers die nadachten over het humanisme en de deugdzaamheid. In Schweitzers werken, zoals in het vijfdelige werk Kultur und Ethik (1923), refereert hij onder meer aan de stoïcijnse Panaitios van Rhodos, aan Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius. Verder toonde Schweitzer interesse in het gedachtegoed van grote filosofen als Immanuel Kant, David Hume, Goethe en Friedrich Nietzsche.

Nobelprijs, laatste jaren en overlijden

In 1952 kreeg Albert Schweitzer de Nobelprijs voor de Vrede, die hij overigens pas in november 1954 officieel kreeg uitgereikt in Oslo. Met het geld dat deze prijs hem opleverde, liet hij in Gabon een speciaal dorp bouwen voor leprapatiënten, dat de naam Village de Lumière kreeg: dorp van het licht. In zijn dankwoord wees Schweitzer – die na de oorlog een studie kernfysica had gevolgd, zijn vijfde studie – nogmaals uitdrukkelijk elke vorm van oorlog af en waarschuwde hij, in de context van de Koude Oorlog, voor de gevaren van kernwapens en atoomwapens. Hij citeerde in zijn speech de Nederlandse spreekbuis van het religieus humanisme Desiderius Erasmus:

Oorlog maakt ons schuldig aan onmenselijkheid.

Schweitzer wees in zijn toespraak ook een positieve ontwikkeling rond oorlogen, die volgens hem door de Geneefse Conventie van 1864 en de stichting van het Rode Kruis een humaner gezicht hadden gekregen dan voor die tijd.

In 1957 en 1958 was Schweitzer enkele keren te horen op de radio, wereldwijd, en deed hij dringende oproepen aan de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie en de landen in hun invloedssferen om te stoppen met het produceren van kernwapens. Toen John F. Kennedy en Nikita Chroesjtsjov in 1963 een akkoord bereikten over een testverbod voor nucleaire wapens, schreef hij beide wereldleiders en feliciteerde hen met hun ‘moed en vooruitziendheid bij het initiëren van een vredesbeleid’.

Naast de Nobelprijs voor de Vrede nam Schweitzer nog meer eretitels en prijzen in ontvangst. Zo kreeg hij in 1954 de Duitse Orde van Verdienste, de Pour le Merité, werd hij in 1958 geëerd met de titel Ehrendoktor der Westfälischen Wilhelms-Universität in Münster en benoemde de stad Frankfurt am Main hem in 1959 tot Ehrenbürger.

In de jaren 1950 en 1960 reisde Schweitzer geregeld door Europa, maar zijn hoofdverblijf bleef Lambaréné in Gabon. Albert Schweitzer overleed op 4 september 1965, op negentigjarige leeftijd, in Lambaréné.

Postuum kwamen er nog diverse werken van hem op de markt, zoals een prekenbundel uit de periode dat hij hulpprediker en kardinaal in Straatsburg was (deze preken werden in 1966 en 1980 heruitgegeven) en een vijfdelig verzameld werk in 1974.

Boek: Drievoudige wereld van Albert Schweitzer – Robert Payne

Bronnen ▼