Contrareformatie – Tijdlijn, samenvatting & gevolgen

De Contrareformatie (ca. 1522-1563) is een specifieke periode uit de geschiedenis van de Rooms-Katholieke Kerk. Deze beweging, die opkwam in de zestiende eeuw maar waarvan de wortels teruggaan tot de veertiende eeuw, vormde een katholieke reactie op de protestantse Reformatie. De Contrareformatie streefde naar een innerlijke hervorming van de katholieke kerk. Deze was noodzakelijk, omdat er in de kerk allerlei misstanden waren. Het kerkelijke systeem, de kerkelijke praktijken en een aanzienlijk deel van de geestelijkheid waren door en door corrupt.

Herkomst en betekenis van het begrip Contrareformatie

Het begrip Contrareformatie betekent letterlijk ’tegen de Reformatie’ en was een tegenreactie op de protestantse Hervorming. Er waren intern-kerkelijke maatregelen nodig om de Rooms-Katholieke Kerk weer op het juiste spoor te brengen. In 1776 gebruikte de jurist Johann Stephan Pütter het begrip Gegenreformation als eerste in de literatuur. Het was de ‘vader van de Duitse geschiedschrijving’ Leopold von Ranke (1795-1886) die dit begrip in 1843 gebruikte en algemeen bekend maakte. Von Ranke schreef toen over ‘das Zeitalter der Gegenreformation’. Na hem namen andere historici de term over. Omstreeks de jaren 1870 raakte het begrip Contrareformatie ingeburgerd bij onderzoekers om het tijdvak van de katholieke reactie(s) op het protestantisme aan te duiden. 

Doelen van de Contrareformatie & kerkelijke misstanden

De Contrareformatie had, samengevat, drie belangrijke hoofddoelen:

1. Zorgen dat katholieke leken de Rooms-Katholieke Kerk trouw zouden blijven en niet hetzelfde pad als de protestanten zouden kiezen.
2. De kerk van binnenuit hervormen en daarmee tegemoetkomen aan enkele belangrijke kritiekpunten van het protestantisme op de misbruiken in de Rooms-Katholieke Kerk.
3. Het herbevestigen van belangrijke punten in de eigen kerkleer, zoals de autoriteit van de paus en de verering van heiligen.

De misstanden die in de Rooms-Katholieke Kerk speelden en die wijdverbreid waren, waren onder meer: nepotisme (het bevoordelen van bekenden en weggeven van ambten), het niet naleven van het celibaat door de geestelijkheid, de uit de hand gelopen praktijk van de aflaten en de zucht van geestelijken naar rijkdom.

---

Periodisering & tijdlijn van de Contra-Reformatie: de belangrijkste gebeurtenissen

Begin en einde van de Contrareformatie: een periodisering

Over het begin van de Contra-Reformatie lopen de meningen uiteen. De vroegste wortels liggen in de veertiende eeuw, toen er in de Rooms-Katholieke Kerk diverse hervormingsbewegingen ontstonden. Als beginpunt wordt ten tweede ook wel eens de jaren 1522-1524 genoemd. Tijdens het pontificaat van de Nederlandse paus Adrianus VI (1522-1523) stuurde deze een afvaardiging naar Neurenberg om de misstanden in de kerk te onderstrepen bij de wereldlijke overheid. Verder kwam in 1524 de zogenoemde Orde van de Theatijnen tot stand. Deze Orde was een katholieke priestercongregatie die zijn naam ontleende aan de bisschopsstad Theatinum (het tegenwoordige Chieti aan de Adriatische Zee in Italië) en die een belangrijke rol zou spelen in de Contrareformatie. Een derde startpunt dat in de literatuur voorkomt, is het begin van het Concilie van Trente (1545). De meest logische keuze als startpunt is 1522-1524, wanneer de Rooms-Katholieke Kerk organisatorisch in beweging komt tégen de Reformatie die kort ervoor met Maarten Luthers 95 stellingen een aanvang nam.

Als eindpunt van de Contrareformatie wordt doorgaans het eind van het Concilie van Trente (1545-1563) aangemerkt. Een precies eindpunt bepalen is echter lastig, omdat de hervormingen in de Rooms-Katholieke Kerk ook daarna nog verder gingen, zeker tot in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Denk aan het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), die probeerde de kerk bij de tijd te brengen (aggiornamento) of aan de hervormende activiteiten van de Franse priester Abbé de Nantes (1924-2010) – wiens motto ‘Geen schisma, geen ketterij!’ was – in de decennia na de Tweede Wereldoorlog.

Tijdlijn: belangrijke gebeurtenissen uit de tijd van de Contrareformatie

14e en 15e eeuw – De ‘waanzinnige veertiende eeuw‘, met onder meer de Zwarte Dood en veel religieuze woelingen, wordt door historici wel beschouwd als de periode waarin vanuit de Rooms-Katholieke Kerk de eerste gerichte pogingen werden ondernomen om de kerk te hervormen. In deze eeuw (en daarna) ontstonden binnen en buiten de Rooms-Katholieke Kerk diverse kloosterordes, vroomheids- en vernieuwingsbewegingen. Bekende voorbeelden zijn de flagellanten (vanaf 1260), de kloosterorde van de Olivetanen (gesticht door Bernardus Tolomei in 1319), de beweging van de Moderne Devotie in de Nederlanden onder Geert Grote (1340-1384) en de latere zogenoemde Ongeschoeide Karmelieten (1568) onder Theresia van Avila.

1523 – Paus Adrianus VI stuurt een gezantschap naar de Rijksdag in Neurenberg om de misstanden in de Rooms-Katholieke Kerk te erkennen.

1524 – Oprichting van de Orde van de Theatijnen. Deze priestercongregatie speelde, net als de jezuïetenorde, een belangrijke rol in de Contrareformatie.

1534 – Ignatius van Loyola richt in Parijs de ‘Sociëteit van Jezus’ op, bekend geworden als de Jezuïetenorde. Deze Orde stelde zich ten doel om ‘de naaste te helpen’. Daarnaast vervulde de de Jezuïetenorde, samen met de Orde van de Theatijnen, een spilfunctie in de Contrareformatie. De Jezuïetenorde werd in 1540 door paus Paulus II goedgekeurd middels de bul Regimini militantis ecclesiae (Voor het bestuur van een strijdbare kerk). De jezuïeten ontwikkelden zich tot de felste tegenstanders van de protestantse Hervorming. Een van de meest fanatieke jezuïeten was de Italiaanse kardinaal Robertus Bellarminus (Roberto Francesco Romolo Bellarmino, 1542-1621). In zijn driedelige boekenserie Disputationes de Controversiis (1583-1593) trok hij fel van leer tegen het protestantisme. Zo erg zelfs, dat er in de protestantse plaats Heidelberg, in het Heilige Roomse Rijk, zelfs een ‘Collegium Anti-Bellarminianum’ opgericht werd.

1542 – Instelling van de Romeinse Inquisitie (ook wel ‘Congregatie voor de Geloofsleer’ en ‘Het Hoogste Tribunaal’ genoemd) door paus Paulus III. Onder de naam Congregatio Romanae et Universalis Inquisitionis seu Sanctii Officii, waarin zes kardinalen vertegenwoordigd waren. Hiermee centraliseerde hij de mondiale inquisities die al bestonden, onder meer in Spanje. De Romeinse Inquisitie was een kerkelijke rechtbank, maar stelde als bestuursorgaan binnen de kerk ook de exacte leer vast.

1545-1563 – Concilie van Trente. Dit concilie dat in achttien jaar 25 keer bijeenkwam in de Italiaanse stad Trente, wilde de Rooms-Katholieke Kerk hervormen en de eigen leer strakker formuleren. Dit als reactie op de Reformatie, die steeds meer aanhang kreeg. Zo onderstreepte de kerk bepaalde leerstellingen over onder meer het celibaat, de biecht, het vagevuur en de aflaten. Maar wel bracht het concilie op bepaalde punten matiging aan. Zo waren aflaten volgens het concilie ‘voor het christelijk volk hoogst heilzaam’, maar tegelijk wenste het Concilie van Trente…

“…dat men bij het verlenen van aflaten zich matige (…) en zich erop toelegt de kerkelijke orde niet door al te grote plooibaarheid schade te berokkenen Zij wenst dat de misbruiken die ingeslopen zijn, en de kwade reuk waarin aflaten staan waardoor zij door de ketters wordt gelasterd, worden vermeden en gecorrigeerd, zo bepaalt zij door het voorliggende decreet in het algemeen dat al het onechte gewin voor het verkrijgen van een aflaat volledig afschaft moet worden.”
– rkdocumenten.nl

1555 – Op 25 september 1555 kwam de Vrede van Augsburg tot stand. De katholieke keizer Karel V gooide de handdoek in de ring. Na jarenlang oorlog besloot hij het ‘cuius regio, eius religio’ (wiens regio, diens religio) toe te staan. Duitse vorsten mochten voortaan zelf bepalen of ze het katholicisme of het lutheranisme in hun koninkrijk doorvoerden.

1571 – Oprichting van een katholieke instantie voor boekencensuur. Vanuit de in 1542 opgerichte Romeinse Inquisitie kwam in 1571 de ‘Congregatie voor de index van verboden boeken’ tot stand. Deze instantie moest boeken censureren cq. verbieden die lutherse, calvinistische of andere ‘ketterse’ ideeën bevatte en/of propageerden.

Was de Contrareformatie succesvol? & Belangrijke gevolgen van de Contrareformatie

De Contrareformatie was succesvol in de gebieden van het tegenwoordige Spanje, Frankrijk, Noord-Italië, het zuiden van het tegenwoordige Duitsland, Oostenrijk, Polen en Tsjechië. In die gebieden heroverende de katholieken terrein op de protestanten en/of kreeg het protestantisme nauwelijks voet aan de grond. Verder speelde de Jezuïetenorde een belangrijke rol bij de verspreiding van het katholicisme door zending en bekering. Hierdoor werd het katholicisme belangrijk in onder meer Zuid-Amerikaanse kolonies van Spanje en aan de westkust van Noord-Amerika.

Minder succesvol was de Contrareformatie in de Habsburgse Nederlanden – waar de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) uitbrak -, in grote delen van Duitsland, waar de Dertigjarig Oorlog woedde, en in Engeland en de Scandinavische landen.

De Contrareformatie had verder, naast religieuze en kerkelijk-institutionele gevolgen, ook effect op de literatuur. In de literatuur zien we een opbloei van de mystiek en volksdevoties. Ook het onderwijs werd erdoor beïnvloed: denk aan de eerste Nederlandse jezuïet Petrus Canisius die heel Europa doortrok en bekend werd door zijn katholieke catechismus uit 1555, die een tegenhanger vormde van de in 1529 door Martin Luther opgestelde catechismus. Ten slotte leefde onder invloed van de Contrareformatie in de bouwkunst en beeldende kunst de barok op, met een belangrijke rol voor de architect Giovanni Bernini. Ook in de muziek waren, hoewel in minder mate, de echo’s van de Contrareformatie te horen: de Rooms-Katholieke Kerk verbood polyfonische zang, terwijl er een tendens was waarbij teruggegrepen werd naar het Gregoriaans en er a capella (dus zonder instrumenten als het orgel) gezongen werd.

Bekijk ook:De Reformatie: oorzaken, kenmerken, tijdlijn & gevolgen
Verder lezen: Artikelen over het rooms-katholicisme
Boek: God in Frankrijk – Rudy van Roy

Korte video over de Contrareformatie

Bronnen ▼