De inhoud van het Verdrag van Versailles (1919)

• Deel I (art. 1 tot 28) omvatte het handvest of “grondverdrag” (Covenant) van de Volkenbond, de internationale organisatie die de vrede in de toekomst zou moeten bewaren. Het legde ook het systeem van “mandaatgebieden” vast: gebieden als de vroegere Duitse kolonies of vroegere delen van het Ottomaanse Rijk zouden worden bestuurd onder toezicht van de Volkenbond. De ondertekenaars van het verdrag – behalve Duitsland – werden automatisch leden van de Volkenbond, terwijl dertien neutrale landen, waaronder Nederland en Zwitserland, meteen uitgenodigd werden lid te worden.

  Duitsland mocht zelf geen lid van de Volkenbond zijn, hoewel die mogelijkheid voor de toekomst werd opengelaten. Nogal paradoxaal, omdat het om een verdrag met Duitsland ging. De Volkenbond kreeg echter belangrijke taken voor de uitvoering van het verdrag.

• Deel II (art. 29 tot 31) gaf een beschrijving van de nieuwe grenzen van Duitsland.
• Deel III (art. 32 tot 117) bevatte regelingen van de verschillende gebiedswijzigingen van Duitsland.
  • België kreeg van Duitsland Eupen-Malmedy en het betwiste gebiedje Neutaal-Moresnet. De inwoners van Eupen-Malmedy zouden wel schriftelijk bezwaren kunnen indienen.
  • Luxemburg werd losgemaakt van de economische unie (Zollverein) met Duitsland, dat ook zijn zeggenschap op de Luxemburgse spoorwegen verloor.
  • Het Rijnland (de hele linkeroever van de Rijn en een vijftig kilometer brede zone langs de rechteroever) bleef bij Duitsland maar werd gedemilitariseerd. Duitsland mocht er geen vestingen bouwen en geen troepen plaatsen, ook niet tijdelijk. Een overtreding van dit verbod zou als een “verstoring van de wereldvrede” worden beschouwd.
  • Het Saarbekken werd van Duitsland losgemaakt en onder bestuur van een commissie van de Volkenbond geplaatst. De kolenmijnen in dat gebied werden Frans eigendom “als compensatie van de verwoesting van de kolenmijnen in Noord-Frankrijk”. Na vijftien jaar zouden de inwoners van dit Saargebied in een volksstemming mogen uitmaken tot welk land ze zouden willen behoren.

    De volksstemming ging in 1934 door en de overgrote meerderheid sprak zich uit voor terugkeer naar Duitsland. Het jaar daarop werd het Saargebied (ongeveer het huidige Saarland) opnieuw Duits.

  • Elzas-Lotharingen, dat in 1871 door Duitsland was geannexeerd, keerde naar Frankrijk terug. Er waren allerlei bepalingen die deze terugkeer regelden voor de inwoners, het transport, de economie…

    Duitsland had nog een volksstemming over het gebied gevraagd, maar voor de Fransen was dat onbespreekbaar. Het verdrag herinnerde eraan dat de volksvertegenwoordigers van Elzas-Lotharingen in 1871 unaniem tegen de Duitse annexatie hadden geprotesteerd.

  • Duitsland erkende de onafhankelijkheid van Oostenrijk. Alleen met toestemming van de Volkenbond kon daar verandering in worden gebracht.

    Dit hield een verbod in op een aanhechting (Anschluss) van Oostenrijk bij Duitsland of zelfs een economische unie tussen beide landen.

  • Duitsland erkende de nieuwe staat Tsjechoslowakije, dat een Duits grensgebied in Silezië kreeg. Tsjechoslowakije moest wel beloven om minderheden op zijn grondgebied (in de eerste plaats de Sudetenduitsers) te beschermen.

    

  • De nieuwe staat Polen kreeg belangrijke delen van Duitsland, waaronder de streek rond Posen (Pools: Poznań), maar ook een smalle strook grondgebied die Polen een toegang tot de Oostzee gaf.

    Dit werd de voor Duitsland zeer omstreden“Poolse corridor”. In sommige delen hiervan vormden de Duitsers een meerderheid of een grote minderheid. De corridor scheidde de provincie Oost-Pruisen af van de rest van Duitsland.

  • In een deel van Opper-Silezië, een aan Polen grenzend belangrijk Duits industriegebied met een gemengde bevolking, zou een volksstemming worden gehouden over een aanhechting bij Polen. Het gebied zou tot aan de volksraadpleging onder het bestuur van een Geallieerde commissie komen.

    De volksstemming werd in 1921 gehouden, onder grote spanningen, waarbij gevochten werd. De uitslag was zeer verdeeld. De meest oostelijke delen werden ten slotte aan Polen afgestaan, waaronder de toen overwegend Duitstalige stad Kattowitz (Kattowice).

  • In enkele grensgebieden van Oost-Pruisen (dat door de Poolse corridor van de rest van Duitsland werd gescheiden) zou een volksstemming worden gehouden met de vraag of de bewoners tot Polen wilden behoren. Het ging om het gemengde gebied rond Marienwerder (Kwidzyn), dat aan de corridor grensde, en dat rond Allenstein (Olsztyn), waar de Mazuren leefden, een aan de Polen verwant volk. Beide gebieden kwamen tot aan de volksraadpleging onder het bestuur van een Geallieerde commissie

    Vooral de Britten hadden op een referendum aangedrongen, zeer tegen de zin van de Polen (en de Fransen, die hen steunden). De volksstemming werd in 1920 gehouden. In beide gebieden sprak de grote meerderheid zich voor Duitsland uit. De overwegend protestantse Mazuren verkozen Duitsers te blijven.

  • Duitsland moest ook afstand doen van het gebied rond de stad Memel (Litouws: Klaipėda) in het uiterste noordoosten van Oost-Pruisen, met een gemengde Pools-Litouwse bevolking. De toekomst van dit gebied zou later door de Geallieerden worden bepaald.

    Litouwen maakte aanspraak op dit gebied, maar de Geallieerden erkenden deze nieuwe staat toen nog niet. Er waren plannen om er een onafhankelijke staat Memelland van te maken. In 1920 werd het door de Fransen bezet, onder toezicht van Geallieerde ambassadeurs. Drie jaar later wist Litouwen het gebied te annexeren. De geallieerden keurden dit achteraf goed, mits er garanties kwamen voor de Duitstalige bevolking.

  • De stad Danzig (Gdansk) en omgeving werden van Duitsland losgemaakt en een zelfbesturende vrije stad, onder bescherming van de Volkenbond. Polen zou onbeperkt gebruik kunnen maken van de haven, die in het Poolse douanegebied zou vallen.

    Aanvankelijk wilden de Geallieerden Danzig aan Polen geven, maar omdat de overgrote meerderheid van de bevolking toen Duitstalig was, werd besloten tot deze bijzondere status, die nog tot veel spanningen met Polen zou leiden.

  • In Sleeswijk, het uiterste noorden van Duitsland, zou een volksstemming worden gehouden over een eventuele aanhechting bij Denemarken. Het gebied, met een gemengd Deens-Duitse bevolking, zou voorlopig bestuurd worden door een internationale commissie met daarin ook vertegenwoordigers van Noord-Europese landen.

    Deze regeling was opmerkelijk, omdat het neutrale Denemarken geen partij was bij het Verdrag van Versailles. Toen Pruisen in 1866 het Deense hertogdom Sleeswijk annexeerde, had het een referendum daarover beloofd, maar was die belofte niet nagekomen. De volksstemming ging in 1920 door. In het noorden van Sleeswijk stemde driekwart ervoor om Deens te worden, wat ook gebeurde. Ten zuiden daarvan was er een 4/5-meerderheid om bij Duitsland te blijven.

  • De haveninrichtingen en vestingen op het eiland Helgoland in de Noordzee moesten worden vernietigd.

    Helgoland was tijdens de oorlog een vlootbasis geweest die een bedreiging voor Groot-Brittannië vormde.

  • Ten slotte zag Duitsland af van elke inmenging in gebieden die tot het vroegere Russische Rijk behoorden.

    Als gevolg van het uiteenvallen van het Russische Rijk hadden de Duitsers grote invloed gekregen in de Baltische staten (waar een invloedrijke Duitssprekende minderheid woonde), Oekraïne en zelfs Georgië. Daar staken de geallieerden een stokje voor. Het verdrag bevatte echter geen regeling voor de Russische gebieden die zich onafhankelijk hadden verklaard, behalve Polen.

  Beelden van de ondertekening van het verdrag van Versailles:

  https://www.youtube.com/watch?v=2BVpuNFFrcE
• Deel IV (art. 118 tot 158) regelde de Duitse belangen buiten Europa. Duitsland deed afstand van al zijn koloniën. Het moest ook al de bijzondere rechten opgeven die het had in Siam, Liberia, Marokko en Egypte. Duitsland moest ook al zijn rechten en concessies in China aan de Chinese overheid geven. Alleen Kiautschou, het Duitse pachtgebied op het Chinese schiereiland Sjantoeng (Shandong) met de havenstad Tsingtao (Qingdao) moest aan Japan worden afgestaan.

  In de praktijk hadden de Duitsers al die gebieden en rechten al tijdens de oorlog verloren. China, dat het verdrag weigerde te tekenen, eiste Kiautschou terug. Japan zou het gebied uiteindelijk in 1922 teruggeven, onder zware Amerikaanse druk.

• Deel V (art. 159 tot 219) regelde de ontwapening van Duitsland. Het Duitse leger mocht voortaan niet meer dan honderdduizend manschappen tellen, waaronder maximaal vierduizend officieren. Ze moesten allemaal vrijwilligers zijn die minstens twaalf jaar dienst deden (langer bij officieren). De dienstplicht werd verboden. Het personeel van politie, gendarmerie, douane, kustwacht en dergelijke korpsen mocht niet groter zijn dan in 1913.

  Er kwamen beperkingen, tot in de details geregeld, over de wapens en munitie waarover het Duitse leger mocht beschikken, de samenstelling en bewapening van de diverse eenheden, de opleiding van officieren, enzovoort. Tanks waren verboden, net als gifgas. Ook de Duitse oorlogsvloot werd zeer beperkt. De meeste grote oorlogsschepen moesten worden afgestaan. Er mochten geen oorlogsschepen boven de 10.000 ton zijn (sommige slagschepen in de oorlog hadden meer dan 20.000 ton). Onderzeeërs werden totaal verboden. Duitse vestingen en artillerie aan de kusten van de Noordzee en de Oostzee moesten verdwijnen. Duitsland moest ook afstand doen van al zijn militaire vliegtuigen en luchtschepen (zeppelins). Allerlei Geallieerde controlecommissies zouden toezien op de ontwapening.

  Deze gedwongen ontwapening was voor Duitse militaristische en nationalistische kringen misschien nog de grootste vernedering. Dat de Geallieerden dit voorstelden als een voorbode van een algemene ontwapening kwam des te pijnlijker over toen bleek dat dit niet gebeurde. Deze bepalingen zouden trouwens op allerlei manieren worden ontweken. Zo werd het zweefvliegen bij Duitse jongeren op grote schaal aangemoedigd, om toekomstige piloten te kweken. Een groep jonge ruimtevaartliefhebbers, waaronder Wernher von Braun, kreeg steun van het leger om raketten te ontwikkelen.

• Deel VI (art. 220 tot 226) regelde de terugkeer van Duitse krijgsgevangenen en geïnterneerde burgers (geallieerde krijgsgevangenen moesten al bij de wapenstilstand worden vrijgelaten), het opsporen van vermisten en het respect voor en onderhoud van militaire begraafplaatsen.

• 

  Deel VII (art. 227 tot 230) voorzag de bestraffing van Duitse oorlogsmisdaden. De Duitse ex-keizer zou worden berecht door een speciaal internationaal tribunaal wegens “de hoogste schending van de internationale moraal en het heilige gezag van verdragen”. Nederland zou worden verzocht hem uit te leveren. Andere beschuldigden zouden kunnen worden vervolgd voor militaire rechtbanken van de geallieerde landen.

  Hiervan kwam vrijwel niets terecht. Nederland weigerde de ex-keizer uit te leveren. Uiteindelijk zouden enkele van oorlogsmisdaden beschuldigde Duitse officieren voor een Duitse rechtbank verschijnen en op zijn hoogst lichte straffen krijgen.

• Deel VIII (art. 231 tot 248) legde Duitsland herstelbetalingen op. Het omstreden artikel 231 luidde: “De Geallieerde en Geassocieerde Regeringen verklaren en Duitsland erkent dat Duitsland en zijn bondgenoten verantwoordelijk zijn voor alle verliezen en alle schade opgelopen door de Geallieerde en Geassocieerde Mogendheden en hun onderdanen als gevolg van de oorlog, die hen is opgelegd door de agressie van Duitsland en zijn bondgenoten.” Dit was de omstreden “schuldclausule”, maar het daaropvolgende artikel erkende dat Duitsland niet in staat kon zijn om alle schade te vergoeden. De opgelegde herstelbetalingen waren bestemd om het door Duitsland veroorzaakte leed van de burgerbevolkingen en de vernieling van hun eigendommen te vergoeden. Het uiteindelijke bedrag zou ten laatste in 1921 worden vastgelegd door een Geallieerde commissie. Wel moest Duitsland als voorschot allerlei goederen in natura leveren: grote hoeveelheden vee, landbouwmateriaal, machines, spoorvoertuigen, steenkool, schepen, chemische producten… België kreeg in deze regeling een bevoorrechte positie.

  De kwestie van de herstelbetalingen zou het eerste decennium na de oorlog zwaar wegen op de betrekkingen met Duitsland, maar ook tussen de overwinnaars, omdat zeker Frankrijk zich hierin hard opstelde en Groot-Brittannië veel toegeeflijker. Dit onderwerp wordt hier uitvoerig behandeld.

• Deel IX (art. 249 tot 261) bevatte allerlei financiële aspecten.
• Deel X (art. 262 tot 312) omvatte zeer uitvoerige regelingen voor economische problemen die als gevolg van de oorlog waren ontstaan: over handelsrelaties, schulden, contracten, eigendommen, effecten, verzekeringen… tot patentrechten op uitvindingen. Een arbitragetribunaal van de Volkenbond zou zich kunnen uitspreken over geschillen.
• Deel XI (art. 313 tot 320) legde Duitsland verplichtingen voor de luchtvaart op, tot eind 1922. De vliegtuigen van de geallieerde en geassocieerde landen mochten vrij door het Duitse luchtruim vliegen en gebruik maken van Duitse vliegvelden, onder dezelfde voorwaarden als Duitse vliegtuigen.
• Deel XII (art. 321 tot 286) regelde de spoorwegen en waterwegen in Duitsland. Goederen van de Geallieerde en Geassocieerde landen moesten bij het transport op dezelfde wijze worden behandeld als Duitse. Enkele grote Duitse rivieren (Elbe, Oder, Njemen en Donau) werden “internationaal”: ze werden bestuurd door commissies met vertegenwoordigers van diverse landen. Voor de Rijn, die al een dergelijke status had, kwamen er enkele aanpassingen. Ook het Kanaal van Kiel, dat de Noordzee verbindt met de Oostzee, kreeg een apart regime.

  

• Deel XIII (art. 387 tot 427) ging over arbeid. Het omvatte het handvest van de nieuwe Internationale Arbeidsorganisatie (IAO), die tijdens de vredesconferentie was opgericht. Het laatste artikel formuleerde een aantal belangrijke rechten van werknemers, die zo voor het eerst internationaal erkend werden, zoals het recht op vakverenigingen, de achturendag en de achtenveertigurenweek, het verbond op kinderarbeid en het recht van gelijk loon voor gelijk werk, zonder onderscheid van geslacht.

  In tegenstelling tot de Volkenbond bestaat de Internationale Arbeidsorganisatie nog steeds. Dit is dan ook het enige deel van het Verdrag van Versailles dat nog altijd geldig is.

• Deel XIV (art. 428 tot 433) bevatte garanties. De Geallieerde legers die het Rijnland bezetten zouden het in drie fasen ontruimen, na respectievelijk vijf, tien en vijftien jaar. De ontruiming kon echter worden vertraagd of zelfs hervat als Duitsland moeilijk zou doen met de herstelbetalingen. Anderzijds konden er Duitse troepen in de Baltische landen blijven om daar de orde te handhaven zolang de Geallieerden hun terugtrekking niet vroegen.

  Doordat de relaties met Duitsland vanaf 1925 (het Pact van Locarno) verbeterden, trokken de laatste geallieerde troepen zich sneller terug. In 1930 – vijf jaar vroeger dan voorzien – was de ontruiming voltooid.

• Deel XV (art. 434 tot 440) omvatte diverse bepalingen, onder meer met betrekking tot Zwitserland en Monaco.

Het verdrag zou van kracht worden van zodra het was geratificeerd door Duitsland en door drie van de (vijf) voornaamste Geallieerde en Geassocieerde Mogendheden.

Hierop volgden de handtekening van de verschillende delegaties: eerst de “voornaamste Geallieerde en Geassocieerde Mogendheden”, de Verenigde Staten van Amerika, het Britse Rijk (waarbij de vertegenwoordigers van Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrika en Brits-Indië afzonderlijk tekenden), Frankrijk, Italië en Japan, gevolgd door België, Bolivia, Brazilië, Cuba, Ecuador, Griekenland, Guatemala, Haïti, de Hidzjaz, Honduras, Liberia, Nicaragua, Panama, Polen, Portugal, Roemenië, het Koninkrijk van Serven, Kroaten en Slovenen (Joegoslavië), Siam (Thailand), Tsjechoslowakije en Uruguay. Duitsland tekende als laatste. De plaats voor de handtekeningen van China bleef leeg.

Het Verdrag van Versailles werd van kracht op 10 januari 1920. Toen hadden dertien landen het verdrag bekrachtigd. De meeste andere zouden volgen. Alleen de Verenigde Staten, Ecuador en de Hidzjaz (dat later opging in Saoedi-Arabië) zouden dat nooit doen.