Een wereldrijk en een wereldkampioenschap

Via het Britse rijk verspreidde het voetbal zich als een olievlek over de wereld. Zeelieden, handelaren, industriëlen, ingenieurs; als ze ergens aan wal stapten, trapten ze een balletje. Als ze zich ergens vestigden, richtten ze een sportclub op. De lokale elite volgde vaak hun voorbeeld, en daarna de rest van de bevolking. Met een verbazingwekkend tempo veroverde voetbal een vaste plek in de meest uiteenlopende culturen. Dat gebeurde in Britse koloniën, maar vooral in de talloze havens en handelsposten die handel dreven met het Britse rijk.

Na de Tweede Wereldoorlog onderging het Britse empire hetzelfde lot als alle andere Europese wereldrijken. India werd in 1947 onafhankelijk, Nigeria in 1960, Jamaica in 1962. Ceylon werd Sri Lanka, Goudkust werd Ghana, Noord-Rhodesië werd Zambia. In 1945 stonden er 700 miljoen mensen buiten Europa onder Britse heerschappij, in 1965 waren dat er nog maar 5 miljoen. Die overgang, van een wereldmacht waar de zon nooit onder gaat naar een groot eiland waar het vaak regent, zou lang nadreunen.

‘De Britten hebben hun rijk verloren en nog geen nieuwe rol gevonden’,

…constateerde de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Dean Acheson. Gelukkig voor de Britten speelden ze op het voetbalveld tenminste nog wel een hoofdrol. In 1966 bijvoorbeeld, op het WK in Engeland. Maar voordat het voetbal thuiskwam, klopte de geschiedenis aan. In de aanloop naar het WK werd de FIFA geconfronteerd met de gevolgen van de dekolonisatie.

Afrika tegen Europa

De grote verschuivingen in de wereld drongen maar langzaam door tot de wereldvoetbalbond. De FIFA was nog steeds een kleine, ouderwetse, eurocentrische organisatie. Zelfs de Zuid-Amerikanen moesten vechten om genoeg aandacht te krijgen van de Europeanen. Maar door de dekolonisatie waren de Europese voetbalbonden binnen de FIFA al lang niet meer in de meerderheid. Direct na de Tweede Wereldoorlog telde de FIFA zo’n 60 leden; in 1964 was dat aantal meer dan verdubbeld. Die stijging was vooral een gevolg van de toetreding van 30 voetbalbonden uit Afrika. Nieuwe landen als Ghana, Algerije en Nigeria wilden dolgraag door de rest van de wereld worden erkend. Ze waren na hun onafhankelijkheid dan ook zo snel mogelijk lid geworden van de Verenigde Naties, de FIFA en de Afrikaanse voetbalconfederatie (CAF).

Al die nieuwe FIFA-leden werden nauwelijks serieus genomen, zo bleek wel uit het deelnemersveld van het WK van 1966. De wereldvoetbalbond bepaalde dat Europa 10 van de 16 WK-deelnemers zou leveren, aangevuld met 4 landen uit Zuid-Amerika en 1 uit Noord-Amerika. De continenten Afrika, Azië en Oceanië moesten samen vechten om het zestiende plekje. Deze scheve verdeling zette kwaad bloed bij de Afrikaanse voetbalbonden. Ze dreigden het WK van 1966 te boycotten als ze geen eigen plek zouden krijgen. Na Egypte in 1934 had er geen Afrikaans land deelgenomen aan een WK, en dat kon zo niet langer.

Het verzet werd geleid door Ghana. Kwame Nkrumah, de eerste president van het land en een voorvechter van Afrikaanse eenheid, had van dichtbij gezien hoe Nigerianen het voetbal hadden gebruikt om zich af te zetten tegen Britse kolonisten. Meteen na de onafhankelijkheid van Ghana zette hij de geliefde sport dan ook hoog op zijn agenda. Via het voetbal wilde Nkrumah populariteit winnen bij jonge mannen en bouwen aan Ghanese en pan-Afrikaanse solidariteit. Hij investeerde in de Black Stars (het nationale elftal) en in Afrikaanse competities zoals de Kwame Nkrumah Gold Cup. Maar het WK was de mooiste plek onder de zon, een plek waar nieuwe landen hun bekendheid en prestige konden vergroten. Nkrumah weigerde daarom te accepteren dat Afrika met Azië en Oceanië moest strijden om één WK-ticket. Zijn vertrouweling Ohene Djan, vice-president van de CAF, stuurde een woedend telegram naar de FIFA:

Ondertussen speelde ook de Zuid-Afrikaanse kwestie een belangrijke rol. De CAF had Zuid-Afrika verwijderd vanwege de Apartheid, en verwachtte dat de FIFA hetzelfde zou doen. De reactie van de bond ging alle kanten op. In 1961 nam de FIFA inderdaad het revolutionaire besluit om Zuid-Afrika te schorsen. Destijds was dat een van de eerste internationale sancties tegen het Apartheidsregime. Maar tot afgrijzen van de CAF werd die beslissing twee jaar later weer teruggedraaid. Voorzitter Stanley Rous had zelf het land bezocht en geconcludeerd dat de Zuid-Afrikaanse voetbalbond niets te verwijten viel. De FIFA moest sport en politiek gescheiden houden, benadrukte hij.

Onder intense druk werden de Zuid-Afrikanen in 1964 opnieuw geschorst. Niet vanwege de politieke situatie in het land, maar omdat ze zich niet hielden aan de anti-discriminatieregels van de FIFA. De Zuid-Afrikaanse bond had zelfs nog voorgesteld om in 1966 een team van witte spelers naar het WK te sturen en in 1970 een team van zwarte spelers. Iets minder racistisch dan het compleet uitsluiten van zwarte spelers, maar nog steeds behoorlijk racistisch. Zuid-Afrika had zich onmogelijk gemaakt en werd pas na het einde van de Apartheid weer toegelaten tot de FIFA. Maar de houding van Rous had bij de Afrikaanse voetbalbestuurders tot veel irritatie geleid. Zijn wereldbeeld stamde duidelijk nog uit het koloniale verleden.

Om hun onvrede te uiten besloten de Afrikanen hun dreigementen waar te maken: een gezamenlijke boycot van het WK van 1966 in Engeland. Ghana, Ethiopië, Algerije en twaalf andere CAF-leden gingen unaniem akkoord met het voorstel om zich terug te trekken uit de WK-kwalificatie. Een paar jaar later bleek hoe effectief de boycot was: Rous liet weten dat hij wilde voorkomen dat de CAF-leden zich nog een keer zouden terugtrekken. Vanaf 1970 kreeg het continent een vaste plek op het wereldkampioenschap. Een Afrikaanse overwinning in het post-imperiale tijdperk.

Daar hoorden zij Engelsen zingen

Ironisch genoeg werd het WK van 1966, ondanks de Afrikaanse boycot, gedomineerd door een speler van Afrikaanse afkomst. Eusébio, bijgenaamd ‘De zwarte parel’, was geboren in Mozambique, toen nog een Portugese kolonie. Met negen goals kroonde hij zich tot topscorer van het toernooi.

Pas in de halve finale werd Eusébio gestopt. Engeland versloeg de Portugezen met 2-1 en kon zich gaan opmaken voor de finale. In een paar weken tijd was het Engelse volk verslingerd geraakt aan het WK in eigen land. Die hype werd aangejaagd door de opkomst van de televisie. Live-uitzendingen zoals de begrafenis van Winston Churchill in 1965 zorgden voor een nationale beleving. Consumenten die nog geen tv-toestel hadden, renden naar de winkels om de laatste exemplaren in huis te halen. De finale van het wereldkampioenschap, die mochten ze niet missen. En dan speelden ze ook nog eens tegen West-Duitsland.

Op een volgepakt Wembley schoten de Duitsers uit de startblokken: al na 12 minuten maakten ze de openingstreffer. In de Engelse huiskamers raakte echter niemand in paniek. In 1914 en 1940 hadden de Duitsers ook verrassend snel toegeslagen en alsnog verloren, zeiden mensen tegen elkaar. Waarom zou het dit keer anders gaan? BBC-commentator Kenneth Wolstenholme, een voormalig RAF-piloot die meer dan honderd vluchten over bezet Europa had overleefd, ging kalm door met zijn verslag. En jawel, een minuut of vijf later maakte Geoff Hurst de gelijkmaker.

In de zestig minuten die volgden waren de twee teams aan elkaar gewaagd, met kansen over en weer. Pas in de 78e minuut maakte Martin Peters de 2-1 voor het thuisland. Bijna waren de uitvinders van het voetbal officieel de besten van de wereld. Maar West-Duitsland gooide er een slotoffensief uit en Wolfgang Weber scoorde vlak voor tijd. 2-2, verlenging, alles was nog mogelijk. In die verlenging viel misschien wel de meest legendarische goal uit de WK-geschiedenis.

De fittere Engelse ploeg zette de vermoeide Duitsers stevig onder druk. Meerdere aanvallen leverden niks op, totdat een voorzet in de 101e minuut Geoff Hurst bereikte, die de bal aannam en in de draai op goal schoot. De bal knalde tegen de onderkant van de lat en stuiterde daarna op de doellijn. Of eroverheen? Goal of geen goal? De Zwitserse scheidsrechter Gottfried Dienst wist het niet zeker.

Zijn grensrechter, Tofiq Bahramov, wist het wel. Met strakke armgebaren, resoluut met zijn hoofd knikkend, wees hij naar de middenstip. Goal voor Engeland. Binnen tien seconden was Bahramov de beroemdste grensrechter aller tijden geworden. Zo hoog rees zijn ster dat het Vladimir Lenin Stadion in Baku in 1993 werd omgedoopt tot het Tofiq Bahramov Stadion.

De ommekeer van de wedstrijd zat er niet meer in. In de laatste minuut onderschepte Bobby Moore koeltjes een Duitse voorzet met de borst, om vervolgens Geoff Hurst weg te sturen met een verre trap. Hurst rende erachteraan met de intentie om tijd te winnen door de bal zo ver mogelijk het publiek in te schieten. Als het had gekund, had hij ‘m helemaal naar Kaap de Goede Hoop getrapt. In plaats daarvan schoot hij de bal per ongeluk in de kruising. 4-2, einde wedstrijd.

Een recordaantal van 32 miljoen tv-kijkers deelde samen in de roes van de overwinning. Op straten en pleinen in heel Engeland brak een enorm feest uit. Parliament Square, Leicester Square en Piccadilly Circus stroomden vol. Op Trafalgar Square sprongen jongeren met de Union Jack in de fontein. Britse soldaten in West-Duitsland vierden uitbundig de wereldtitel.

De dag van gisteren

De finale tegen West-Duitsland werd miljoenen keren overgespeeld, in films en documentaires, kinderboeken en autobiografieën, en in de steeds sterkere verhalen van mensen die erbij waren. De Engelsen kunnen geen genoeg krijgen van foto’s en fragmenten van ‘66. Bobby Moore en Queen Elizabeth, in haar goudgele jurk, bij de prijsuitreiking. Old Trafford, Villa Park en de andere klassieke stadions. Het oude Wembley, met de twee opvallende witte torens, geïnspireerd door architectuur uit India.

Zijn die herinneringen aan de wereldtitel vooral een verlangen naar de tijd dat Engeland nog prijzen won, of zit er meer achter? Er wordt wel eens gesuggereerd dat de nostalgie naar ’66 te maken heeft met het einde van het Britse wereldrijk. Het Engelse volk, zeker het nationalistische deel, moest dit statusverlies zien te verwerken. Ze grepen daarom terug op overwinningen uit het glorieuze verleden, en de beruchte tabloids deden daar graag aan mee. De Tweede Wereldoorlog werd steeds opnieuw aangehaald, het WK van 1966 ook, soms allebei tegelijk. ‘Two World Wars and One World Cup, England, England’ zongen fans, half ironisch en half oprecht. Volgens socioloog Claire Westall werd het WK van 1966 neergezet als ‘een fantoomledemaat van de Britse oorlogsinzet’.

Twee dagen na de WK-finale, in de nacht van 1 augustus 1966, eindigde het Britse wereldrijk. In die nacht sloot het Colonial Office, het Londense departement dat eeuwenlang het imperium had bestuurd. Er werd nauwelijks aandacht aan besteed. Er waren belangrijkere dingen in de wereld.

~ Koen Janssen

Bekijk dit boek bij: