De Golfoorlog (1990-1991) en operatie Desert Storm

De Golfoorlog (1990-1991) was een conflict in het Midden-Oosten, dat begon nadat de Iraakse leider Saddam Hoessein op 2 augustus 1990 het buurland Koeweit binnenviel. Vervolgens reageerden de Verenigde Naties met een aanval op Irak, die bekend is geworden als operatie Desert Storm. Ook Nederland speelde een rol in de Golfoorlog, waarvan de grondoorlog tot 11 april 1991 duurde. Maar de Golfoorlog had een lange nasleep.

In dit overzichtsartikel over de Golfoorlog staan enkele vragen centraal. Wat waren de belangrijkste oorzaken van de Golfoorlog? Hoe verliepen de gevechten? Welk aandeel had ons land in de strijd tegen Saddam Hoessein (1965-2006)? En welke gevolgen had de voor Irak en de internationale politiek, zowel op korte als lange termijn?

Een Golfoorlog? Niet de eerste keer…

De Golfoorlog van 1990-1991 was overigens niet de eerste echte Golfoorlog. In de jaren 1980 tot 1988 voerde de Iraakse leider Saddam Hoessein namelijk ook oorlog met Iran. Deze oorlog, volgens Hoessein begonnen om een stuk Iran bij het ‘historische Irak’ te voegen, wordt daarom ook wel de Eerste Golfoorlog genoemd. Feitelijk voerde Hoessein de oorlog ook vanwege de olierijke zuidwestelijke provincie Khoezistan en om een betere toegang tot de Perzische Golf te verkrijgen. Olie en havens waren ook in de latere Golfoorlog van 1990-1991 twee hoofdmotieven van Irak om de aanval op een buurland te rechtvaardigen en te openen. Ten slotte speelde de strategische positie en de toenemende macht van Iran, sinds de revolutie onder Ruhollah Khomeini (1902-1982), een rol. Hoessein wilde door Iran te verslaan de regionale hegemonie bemachtigen.

Aanloop naar de Golfoorlog: belangrijkste oorzaken van het conflict

Belangrijk voor een goed begrip van het ontstaan en de hoofdoorzaken van de Golfoorlog, is de situatie in het Midden-Oosten in de twintigste eeuw en dan specifiek die van de twee grootste hoofdrolspelers in de Golfoorlog: Irak en Koeweit.

Irak was tot 1932 een mandaatgebied van Groot-Brittannië, wat inhoudt dat het land onder bestuur stond van het Britse wereldrijk tot het uiteindelijk zelfstandig zou kunnen worden. Koeweit was vanaf 1899 een Brits protectoraat en herkreeg pas ruim na afloop van de Tweede Wereldoorlog, in 1961, zijn autonomie. Irak erkende de onafhankelijkheid van het land Koeweit al in 1963. Ondanks de erkenning van de soevereiniteit Koeweit door Irak, bleef Irak geïnteresseerd in het buurland. Dit had vooral te maken met twee factoren die Koeweit interessant maakten. Ten eerste verschafte Koeweit een betere toegang tot de Perzische Golf. Een tweede factor die Koeweit voor Irak aantrekkelijk maakte, was het feit dat Koeweit een olierijk en welvarend land was.

Daarbij ging Koeweit, aldus de Irakezen, over de grens omdat dit land de OPEC-regels met betrekking tot olieproductie overschreed. Het land zou meer olie produceren dan toegestaan, tot wel 40 procent boven de norm, wat schadelijke economische gevolgen had voor Irak. Daarbij beweerden de Irakezen dat Koeweit in het grensgebied met Irak stiekem olie opboorde van Iraaks grondgebied. Dit zou Koeweit doen door schuin te boren – zogeheten slant drilling – om zo Iraakse oliebronnen leeg te roven. Een derde aspect dat een rol speelde, was het feit dat Koeweit vroeger als provincie Basra tot het Ottomaanse Rijk behoorde. Irak legde de claim neer dat het territorium van het toenmalige Koeweit historisch gezien tot Iraaks grondgebied behoorde. Ten slotte zou Koeweit ook stiekem meerdere militaire posten op Iraaks grondgebied opgericht hebben, zo beweerden althans de Irakezen.

Het verloop van de Golfoorlog in hoofdlijnen

Iraakse aanval op Koeweit (2 augustus 1990) & Operatie Desert Shield (9 augustus 1990)

De Golfoorlog begon op 2 augustus 1990, toen Iraakse troepen om 2 uur in de ochtend de grens overstaken en Koeweit binnenvielen. Het Koeweitse leger was machteloos tegen de ongeveer 100.000 Iraakse militairen die de grens passeerden en de olievelden van Koeweit bezetten. In de maanden na de inval zou Hoessein het Iraakse troepenbestand in Koeweit uitbouwen tot 300.000.

De Koeweiti moesten al na twaalf uur vechten het bijltje erbij neergooien en de strijd staken. De emir van Koeweit, Jaber Al-Ahmad Al-Sabah (1926-2006), ontvluchtte het land met zijn familie en ministers, net als ongeveer 350.000 Koeweiti. Ze zochten hun toevlucht in Saudi-Arabië. Van het Koeweitse leger van 20.000 man kwamen ongeveer 4.200 Koeweiters om het leven. Op 3 augustus om 11:11 uur lokale tijd waren de laatste woorden die voorlopig op de Koeweitse radio te horen waren:

“Arabieren, broeders, geliefde broeders, moslims. Schiet ons te hulp!”

Op dezelfde dag dat Iraakse legereenheden hun invasie begonnen, reageerde de Veiligheidsraad van de VN en veroordeelde de inval. De Veiligheidsraad vaardigde direct resolutie 660 uit, waarin de onvoorwaardelijke aftocht van de Iraakse troepen uit Koeweit geëist werd. De Amerikaanse president George H.W. Bush (1924-2018) berichtte op 3 augustus op televisie dat er gevechtsschepen naar de Perzische Golf gestuurd zouden worden. De eerste sanctie die Irak opgelegd kreeg, was een economische boycot, die op 6 augustus afgekondigd werd en de internationale handel met Irak stillegde. Een dag later veroordeelde ook de Arabische Liga, bij monde van president Hosni Mubarak (1928-2020) van Egypte, de Iraakse invasie van Koeweit.

Via de Perzische Golf arriveerden vanaf 7 augustus, op uitnodiging van Saudi-Arabië, de eerste 15.000 Amerikaanse soldaten in de regio (inclusief schepen, helikopters en gevechtsvliegtuigen). Hiermee nam Operatie Desert Shield een aanvang. In de maanden die volgden, groeide de omvang van de VN-coalitietroepen in Saudi-Arabië uit tot zo’n 700.000 militairen. Driekwart van hen was Amerikaan. Verder stuurden ook 34 andere landen militairen naar het gebied. Zij zouden het moeten opnemen tegen een potentieel Iraaks leger van maximaal 1,7 miljoen soldaten. Potentieel, want zoveel troepen zou Irak niet inzetten.

De coalitietroepen startten op 12 augustus de blokkade van de Perzische Golf, om zo Irak te frustreren. Irak reageerde in de dagen en weken hierna door de diplomatieke banden met Iran te herstellen (15 augustus) en nam 82 Britten in Koeweit in gijzeling (20 augustus). Op 28 augustus kondigen de Irakezen aan dat Koeweit voortaan de negentiende provincie van Irak zou zijn, met als staatshoofd de op 3 augustus benoemde Irakese kolonel Alaa Hussain Ali, die het gebied zou besturen. Irak herdoopte het voormalige Koeweit tot ‘City al-Kadhima’. Hiermee was de Iraakse annexatie van Koeweit een feit.

In de maanden september tot november gingen zowel de coalitietroepen als Irak over tot troepenopbouw in de regio. Halverwege oktober waren er inmiddels 200.000 Amerikaanse soldaten, 15.000 Britse en 11.000 Franse troepen in het Golfgebied. Op 8 november 1990 werd de legermacht van de coalitietroepen aangesterkt met nog eens 100.000 Amerikanen. Irak antwoordde op 19 november door zo’n 200.000 extra manschappen naar Koeweit te sturen.

De Veiligheidsraad van de VN gaf op 29 november 1990 toestemming voor het gebruik van geweld om de Irakezen Koeweit uit te jagen. Via Resolutie 678 kreeg Saddam Hoessein het dringende advies om voor 15 januari 1991 zijn Irakese legermacht uit Koeweit terug te trekken. Zo niet, dan zou militair ingrijpen volgen. De enige ‘handreiking’ die Irak hierna deed, was het vrijlaten van zo’n 3100 gijzelaars op 6 en 10 december.

Operatie Desert Storm (17 januari 1991) & Operatie Desert Sabre (24 februari 1991)

Na een reeks Amerikaanse luchtaanvallen op Iraakse doelen en stellingen, startten de Amerikanen en hun bondgenoten in de nacht van 16 op 17 januari 1991 een luchtoffensief tegen Irak. De raketaanvallen en bombardementen – bekend als Operatie Desert Storm – duurden wekenlang en waren gericht op militaire doelen en oliebronnen in Irak en in Koeweit. De Irakezen reageerden met het afschieten van de beruchte SCUD-raketten op Israël en Saudi-Arabië, zo’n 88 in totaal. Deze van origine Russische ballistische raketten hadden een draagkracht van 985 kilogram aan explosieve lading en een trefzekerheid van 50 meter.

De televisie, met name de CNN, deed live verslag van de luchtaanval op Irak, wat maakte dat de beelden van nachtelijke luchtaanvallen geprent staan in de hoofden van velen die de Golfoorlog bewust meemaakten. Het was voor het eerst dat de televisie tijdens een oorlog live verslag deed van de frontlinie. De eerste televisieoorlog was de Vietnamoorlog (1955-1975), maar die beelden gingen niet live de ether in.

Bekende beelden van de Golfoorlog zijn de brandende olievelden in Koeweit. In reactie op de aanval op Irak, stak het land in Koeweit, vanaf 22 januari, zo’n 600 tot 730 olieraffinaderijen en olievelden in brand. Ook dumpte Irak tonnen olie in de Perzische Golf.

De coalitietroepen kondigden op 27 januari 1991 aan dat ze de luchtoorlog gewonnen hadden van Irak. De luchtgevechten gingen echter door in de weken die volgden. Op 29 januari wees Irak een staakt-het-vuren van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie af en vielen Iraakse troepen Saudi-Arabië binnen, waar ze de stad Khafji probeerden te bezetten. Dit leidde tot de eerste inzet van grondtroepen door de coalitiepartners, die binnen enkele dagen de Irakezen uit Saudi-Arabië verdreven.

Op 24 februari veranderden de coalitietroepen onder leiding van de Verenigde Staten van tactiek en startten ze een groot grondoffensief. Deze grondoorlog werd Operatie Desert Sabre gedoopt. De grondaanval leidde tot snelle successen. Op 26 februari gaf Saddam Hoessein te kennen dat hij zijn troepen uit Koeweit zou terugtrekken. Die dag namen het coalitieleger Koeweit-Stad in. Het Irakese leger sloeg op de vlucht, maar werd op Highway 80, een zes banen brede snelweg tussen Irak (Basra) en Koeweit (Koeweit-Stad), vanuit de lucht aangevallen. Er vielen ongeveer 10.000 doden, waarna Highway 80 de bijnaam ‘Highway of Death‘ kreeg.

Al op 28 februari kondigden de coalitietroepen een staakt-het-vuren af en beëindigden ze het offensief. De Amerikaanse president Bush kondigde aan dat Koeweit bevrijd en het Iraakse leger verslagen was. Diezelfde dag gaf Irak te kennen dat het alle VN-resoluties zou erkennen en deze zou uitvoeren.

Richting het einde van de oorlog: maart-juni 1991

In maart en april 1991 braken er in Irak, direct na het ingaan van het staakt-het-vuren, binnenlandse opstanden uit tegen het regime van Saddam Hoessein, die geleid werden door sjiieten en Koerden. Veel gedemoraliseerde Iraakse militairen, maar ook communisten en socialisten (Ba’ath Partij), sloten zich bij de rebellen aan. President Bush had op 15 februari in een televisiespeech de Irakezen opgeroepen om een coup tegen Hoessein te plegen, wat vermoedelijk een stimulans vormde. De onlusten hielden heel 1991 aan en duurden tot 1994. Deze burgeroorlogen zorgden voor een uitstroom van 1,8 miljoen Irakezen uit het land en kostten aan een geschatte 30.000 tot 180.000 mensen, voornamelijk burgers, het leven.

Op 11 april 1991 sloten de VN-coalitietroepen en het Iraakse leger officieel een wapenstilstand, die op papier een eind maakte aan de grondoorlog. Toch trokken Amerikaanse troepen op 17 april nog Noord-Irak binnen, om daar Koerden te beschermen die vanwege de burgeroorlog aangevallen werden door Hoesseins troepen. Verder kondigde president Bush in mei aan dat de economische sancties tegen Irak voortgezet zouden worden tot Hoessein uit zijn functie gezet zou zijn.

De laatste Amerikaanse grondtroepen keerden op 13 juni 1991 terug naar de Verenigde Staten. Officieel kwam de oorlog toen ten einde, maar de Amerikaanse luchtoorlog (Desert Storm) eindigde pas in de jaren 1997-1998.

De Golfoorlog had veel en grote gevolgen. Straks zoomen we in op de lange nasleep van de Golfoorlog. Wat waren de belangrijkste langetermijngevolgen van deze oorlog? Maar eerst gaan we in op de rol van Nederland in de coalitie speelde tijdens de Golfoorlog.

De input van Nederland tijdens de Golfoorlog

Ook Nederland had een aandeel in de Golfoorlog van 1990-1991. De Nederlandse bijdrage bestond achtereenvolgens uit het sturen van maritieme middelen, het leveren van medische teams en het verstrekken van Patriot-lanceerinrichtingen. In augustus 1990 stuurde Nederland twee fregatten naar het gebied (codenaam Task Group 429.9), namelijk het standaardfregat Hr.Ms. Pieter Florisz en het luchtverdedigingsschip Hr.Ms. Witte de With, met gezamenlijk 376 opvarenden. Er gingen ook twee Lynx-helikopters mee. Beide schepen mochten vanaf 8 oktober 1990 de Perzische Golf binnenvaren, zo kondigde Relus ter Beek (1944-2008), minister van Defensie, die dag aan. Op 5 december werden beide fregatten afgelost door drie andere schepen.

Op 11 januari 1991 vertrok vanuit Nederland een mobiel noodhospitaal van de Koninklijke Marine naar Jebel Ali, een haven in Dubai in de Verenigde Arabische Emiraten. Het medische team bestond uit 53 militairen en had als taak om tweedelijns medische hulp te bieden in voorkomende situaties. Het Nederlandse medisch team maakte deel uit van een Britse eenheid en keerde halverwege maart terug naar Nederland. Verder was er in Saudi-Arabië van februari tot april 1991 een Nederlands medisch team van de Koninklijke Landmacht actief, dat bestond uit 31 specialisten.

Vanaf 12 januari 1991 stuurde Nederland, op verzoek van Turkije, 10 Patriot-installaties en 177 militairen naar de vliegbasis Diyarbakir in Oost-Turkije. Dit project, Operatie Wild Turkey genoemd, was bedoeld om Turkije bij eventuele Iraakse luchtaanvallen met SCUD-raketten luchtbescherming te bieden. Vanaf half februari 1991 gingen er ook zo’n 85 militairen naar Israël, met 8 Patriot-installaties, die hetzelfde doel hadden: Iraakse luchtaanvallen neutraliseren

Ten slotte was Nederland betrokken bij Operatie Deforger, die vanaf 29 november 1990 plaatsvond ter voorbereiding op een eventuele grondoorlog als Irak het ultimatum van de VN zou negeren. Operatie Deforger was een gezamenlijke militaire operatie van de Verenigde Staten en Nederland, waarbij zwaar geschut en legermaterieel vanuit Duitsland naar Nederlandse havens verscheept werd – namelijk Rotterdam, Amsterdam en Delfzijl -, om van daaruit naar de Golfregio getransporteerd te worden. In de Defensiekrant (2015, nr.16) lezen we hier het volgende over:

“In recordtempo werden 5.000 stuks voornamelijk tanks en pantserwagens en ruim 400 helikopters verscheept. Amsterdam en Delfzijl zien bijna 30.000 ton munitie en 7.000 ladingen voor raketwerpers voorbijkomen.”

In totaal werden er tijdens de Golfoorlog 1.834 Nederlandse militairen ingezet. Er vielen geen dodelijke Nederlandse slachtoffers en ook werden er, na afloop van de oorlog, geen Dapperheidsonderscheidingen uitgereikt.

De belangrijkste gevolgen van de Golfoorlog

De Golfoorlog van 1990-1991 heeft wereldwijd en in het Midden-Oosten grote gevolgen gehad. We noemden al de jarenlange burgeroorlog in Irak, die aan vermoedelijk maximaal 180.000 burgers het leven heeft gekost. Belangrijk was dat Saddam Hoessein aan de macht bleef, ondanks het verlies van de Golfoorlog en de interne onrust in Irak. Na de oorlog brak in Irak een grote humanitaire ramp uit, met onder meer hongersnood en vervolging van minderheden als de Koerden en sjiieten.

In de jaren 1990 bleven de Verenigde Staten actief in het luchtruim van Irak, door het instellen van ‘no fly zones’ boven het land en door incidentele bombardementen. Op 26 augustus 1994 stelde Amerika een no fly zone in boven Zuid-Irak, die op 3 september 1996 verder uitgebreid werd.

In 1995 verbeterden de relaties tussen Irak en het Westen, toen de Verenigde Naties het startschot gaven aan het ‘Oil for Food Program‘ (OIP): in ruil voor de verkoop van olie op de wereldmarkt, kreeg Irak voedsel, medicijnen en humanitaire hulp van de internationale gemeenschap. Dit besluit verlichtte de economische sancties die nog steeds op Irak van toepassing waren. Eind oktober 1998 zegde Irak echter de samenwerking met de Verenigde Naties op. Inspecteurs van de United Nations Special Commission (UNSCOM), die controleerden of Irak massavernietigingswapens produceerde, waren niet meer welkom in het land.

Door de Golfoorlog verbeterden de relaties tussen het Westen en Rusland / het GOS, omdat de Russen de westerse aanpak van Irak steunden. Gezamenlijk veroordeelden Rusland en de Verenigde Staten al vanaf het begin de Iraakse inval in Koeweit. In oktober 1991 sprak de toenmalige Russische president Michael Gorbatsjov:

“Zonder een radicale verbetering en vervolgens een radicale verandering in de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en de VS, zouden we nooit getuige zijn geweest van de diepgaande kwalitatieve veranderingen in de wereld die het nu mogelijk maken om te spreken in termen van een geheel nieuw tijdperk, een tijdperk van vrede in de wereldgeschiedenis.”

Gorbatsjovs hoop op een tijdperk van vrede zou helaas niet uitkomen. Na de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001 namen de spanningen met Irak weer flink toe. Na eerst Afghanistan te zijn binnengevallen, richtten de Verenigde Staten onder George W. Bush jr. (1946) in 2003 hun pijlen op Irak en vielen dat land binnen. Het gebruikte argument voor deze nieuwe oorlog was de omstreden bewering dat Irak in het geheim massavernietigingswapens maakte. Eind 2003 werd tijdens deze oorlog Saddam Hoessein gepakt, berecht en op 30 december 2006 ter dood gebracht middels ophanging.

Op langere termijn hadden de twee oorlogen tegen Irak tot gevolg dat het land militair, economisch en infrastructureel ernstig verzwakt raakte. Hierdoor slaagde Islamitische Staat (IS) er in 2014 in om vrij eenvoudig het land binnen te dringen en in 2014 Mosoel, na Bagdad de tweede Iraakse stad, over te nemen. Hiermee zette een decennialange ’traditie’ van geweld zich voort.

Boek: Desert Storm 1991. The most shattering air campaign in history

Bronnen ▼