Slachtoffers, daders, motieven, verzet en afschaffers – de lange strijd tegen de slavernij

In 1797 werd Isabella Baumfree geboren in Swartekill, iets ten noorden van New York. Twee jaar later gaf NY State alle nieuwgeboren onvrijen hun vrijheid (terug). Isabella was net te vroeg geboren en werd dus ingezet in het huishouden van de familie Hardenbergh. Haar eerste taal was Nederlands, later leerde ze pas Engels. Met haar ouders woonde ze met tien andere bewoners in een stinkende kelderwoning. Toen de heer des huizes stierf werd zij met haar 12 broertjes en zusjes naar alle windstreken verkocht. Isabella sleet drie eigenaren voor ze in 1826 vluchtte. Quakers betaalden haar laatste eigenaar een afkoopsom. Een jaar later schafte New York de slavernij definitief af.

Pal voor dat uur X werd Isabella’s oudste zoon Peter verkocht naar Alabama waar de slavernij nog springlevend was. Met hulp van de Quakers spande Isabella nu een rechtszaak aan en won: de rechter dwong de slavenhandelaar haar zoon terug te halen. Isabella werd diep religieus en zou in 1843 haar naam veranderen in ‘Sojourner Truth’. Ze groeide uit tot een van de beroemdste slavernijbestrijders en feministen van haar tijd. Haar memoires verschenen in 1850. In de jaren ’60 riep ze jonge zwarte mannen op om mee te vechten tegen de slavenhouders van het confederale Zuiden. Ze ontmoette president Abraham Lincoln en diens opvolger, Ulysses Simpson Grant en zette zich in tegen slavernij, onderdrukking van vrouwen, de doodstraf en de barre omstandigheden in gevangenissen. Ze stierf in 1883. Ze had haar steentje bijgedragen.

Het leven van de legendarische Isabella Baumfree alias Sojourner Truth, is een van de vele indringende verhalen die passeren in ‘De geschiedenis van de slavernij van Mesopotamië tot moderne mensenhandel’, dat vorig jaar bij Omniboek verscheen. In het 650 pagina’s tellende boek van de Zweedse historicus Dick Harrison wemelt het van de verhalen over individuele mensen die hun leven sleten op een suiker-, tabaks- of katoenplantage, sloofden in een huisgezin, vluchtten, in opstand kwamen of werden vrijgekocht. Maar ook van hun tegenvoeters, zoals Samuel Gamble die, ofschoon schipper op een slavenschip, niet alleen dader, maar toch ook slachtoffer was, aldus Harrison. Het salaris van de matrozen was even laag als hun overlevingskans, velen waren geshanghaaid, geronseld of bedrogen…. Al die verhalen over herkenbare mensen maken dit boek ondanks de veelheid aan onderwerpen en het enorme tijdsbestek meer dan leesbaar. Ook de sobere stijl en de soepele vertaling dragen daar aan bij.

Wereldgeschiedenis

De lezer moet wel enige volharding betrachten. Harrison wil het hele verhaal over de slavernij vertellen. De Zweed begint bij de prehistorie en eindigt in onze tijd, want slavernij is nog altijd niet voorbij. De lezer volgt de schrijver dus de hele wereld over en belandt op alle continenten. Harrison schrijft dus wereldgeschiedenis. Dat maakt de belangrijkste les van dit boek er niet mooier op: slavernij bestond (bijna) altijd al, gold eeuwenlang en (bijna) overal als de normale toestand en is bijna onuitroeibaar.

In het oude Mesopotamië was slavernij 4000 jaar terug kleinschalig maar zeker niet onschuldig. Slaven werkten er meestal in de huishouding. Ze konden van hun partner worden gescheiden, mishandeling was niet ongewoon, hun kinderen konden worden verkocht. Maar… velen kregen op termijn hun vrijheid terug. De Grieken vonden slavernij ‘natuurlijk’ omdat, zoals Aristoteles schreef, de slaaf een soort ‘os in menselijke vorm’ was, een werkpaard zonder rechten.

Italië telde rond het jaar 0 zo’n 2 miljoen onvrijen op een totaal van 4 miljoen vrije mensen. Slavenhouders konden zich bijna alles permitteren. De beroemde Romeinse senator Cato de Oudere schreef oudere slaven simpelweg af: “Waarom gereedschap behouden dat niet werkt?’”Het systeem bestond bij de gratie van geweld. De Romeinen bedachten het halsijzer met daarop de letters TMFQ, afkorting voor ‘Grijp me, want ik ben op de vlucht’. Het christendom bracht weinig verlichting. Voor God waren alle mensen misschien gelijk maar de kerk zou het instituut slavernij als zodanig nooit bekritiseren. Christenen en Moslims kantten zich tegen slavernij voor de eigen groep maar voor het uitbuiten van ongelovigen gold: geen bezwaar. Elders ter wereld was slavernij al net zo ingeburgerd. Inca’s, Aziaten en Afrikanen kenden allemaal oude vormen van onvrijheid en slavernij.

Enige uitzondering: West- en Midden-Europa. Daar verdween de slavernij rond de elfde eeuw. Een verklaring is er niet, aldus Harrison. Geen reden voor Europeanen om zich op de borst te kloppen, want…

“…in het laatmiddeleeuwse Europa werd tegelijkertijd het zaadje geplant voor de verbijsterende opgang van de slavenhandel en slavernij die in de zestiende en zeventiende eeuw zou plaatsvinden.”

Die opgang komt minutieus in beeld. Venetië haalde in de dertiende eeuw slaven uit de Balkan, Genua sleepte Alanen, Tsjerkessen, Russen en Tartaren vanuit de Krim naar Egypte. In Toscane, Lombardije en Sicilië vonden de rijkelui slaven voor in de huishouding of erbij in hun bed ook niet onplezierig. Toen de Turken in de veertiende eeuw de Bosporus en de Krim in handen kregen en de slavenhalers de weg versperden, vonden dezen snel een alternatief: zwarte slaven uit Afrika.

Plantages

Daarmee komt de lezer terecht op bekender terrein: het vanaf de zestiende eeuw ontstaan van de driehoekshandel tussen Europa, Afrika en de beide Amerika’s. De Europeanen leverden goederen aan Afrikaanse machthebbers die hen slaven leverden om te werken op de suiker-, koffie- en andere plantages in de Amerikaanse kolonies, producten waar Europa om verlegen zat. Gevolg waren de beruchte scheepstransporten over de Atlantische Oceaan naar de beide Amerika’s. In deze expanderende handel kwamen vraag en aanbod steeds grootschaliger bij elkaar. Bijna niemand toonde gewetensbezwaren. In zeventiende-eeuws Nederland deed men deze af als een ‘domineeskwestie’ of als ‘futiele scrupules’.¹ Slavernij was een bedrijfsmodel dat niet alleen miljoenen slachtoffers maakte maar kon floreren omdat de rijke winsten toevloeiden naar heel veel groepen mensen, ook naar staten en slavenhandelaren in Afrika en Azië. Slavernij was in Afrika net als overal elders in eerste instantie product van eigen bodem, aldus Harrison.

“Toen Europa in de vijftiende eeuw Afrika leerde kennen, bestond ten zuiden van de Sahara al een grootschalige slavenhandel en een goed ontwikkeld slavenstelsel. De slavernij was gegroeid als gevolg van binnenlandse drijfkrachten en als een reactie op stimulansen vanuit de islamitische wereld. De West Europeanen profiteerden hiervan en bouwden verder aan een in al zijn wreedheid bloeiende handel.”

Militante Afrikaanse stammen/staten lieten krijgsgevangenen en schuldenaren op hun land of in hun huishouding werken of verkochten hen door. De Arabische trans-Sahara slaventransporten sloten al in de middeleeuwen op die netwerken aan. De Europeanen volgden vanaf de vijftiende eeuw. De schaalgrootte nam daarbij wel enorm toe. Eerst domineerden Portugezen, daarna Nederlanders en in de achttiende eeuw de Engelsen. In de loop van de eeuwen glipte de controle de inheemse slavenhandelaren steeds meer uit handen. Het beeld is dat van toenemende ontwrichting van het Afrikaanse continent dat steeds meer mensen verloor aan dit ‘inferno’.

Afschaffers

Eind achttiende eeuw namen de bezwaren toe, al moest de heftigste jaren nog komen. Slaven vluchtten, kwamen in opstand, stichtten eigen marrongemeenschappen en eigen staten (Haïti!) en boden de nog gevangen Afrikanen enig perspectief. Het abolitionisme zou vanaf de late achttiende eeuw opkomen en enorm profiteren van de getuigenissen die voormalige onvrijen zoals Isabella Baumfree aflegden. De afschaffers oefenden, eerst in Engeland, later elders, steeds meer druk op hun eigen regeringen en indirect op de slavenhouders en handelaren. Wetgeving in Engeland leidde in steeds grotere delen van de wereld eerst tot een verbod op slavenhandel, later op het houden van slaven. Hoe moeizaam dat ging en hoeveel water er door de zee moest gaan wordt pijnlijk duidelijk in dit boek.

Uiteindelijk zou het Europese imperialisme van de late negentiende eeuw de slavernij geleidelijk aan doen verdwijnen. Het bestrijden van slavernij vormde nu de vlag waaronder de Europeanen de wereld hun wil oplegden. Met het kolonialisme raakten Afrika en Azië van de regen in de drup. Nu zouden miljoenen Aziaten via wurgcontracten elders ter wereld aan het werk gezet worden, onder omstandigheden die nauwelijks beter waren dan die van de slaven. Toch kun je je na lezing van dit boek afvragen of dat kolonialisme – dat uiteindelijk al met al zo’n zeventig jaar zou duren – toch niet het kleinere kwaad was.

Kamelen

Het laatste hoofdstuk biedt nog een heftig naspel. Daar schrijft Harrison:

‘Aan het begin van de eenentwintigste eeuw zijn er meer slaven op de aardbol dan de West-Europeanen in totaal gedurende vierhonderd jaar over de Atlantische Oceaan hebben vervoerd’.

De Internationale Organisatie voor de Arbeid, de ILO bevestigt dat.² De ILO stelde in 2016 vast dat zo’n 40 miljoen mensen in moderne slavernij verkeren, voor een kwart bestaande … uit kinderen. In de documentaire die de Pakistaanse mensenrechtenactivist Ansgar Burney in 2005 in de Verenigde Arabische Emiraten over de kamelenrennen maakte kun je dat ook zien.³ De dieren werden bereden door … jockeys van een jaar of vijf a zes! Kinderslavernij op de renbaan was rond 2000 de belangrijkste vorm van slavernij aan de Perzische Golf, aldus Harrison. De kinderen kwamen uit India, Bangladesh, Pakistan of Soedan. Mishandeling en seksueel misbruik komen veel voor. Een wettelijk verbod in 2003 haalde niets uit. De import van kindslaven ging daarna gewoon door.

Monumentaal

Afrondend: de Zweedse historicus heeft een monumentaal boek geschreven dat hier maar ten dele kan worden besproken. Harrison geeft een diep inzicht in de intercontinentale en lokale netwerken van de slavenhandel en de menselijke drijfveren ervoor. Die motieven zijn plat gezegd geld, gewoonte, misplaatste gevoelens van superioriteit, seks, macht en heel soms – bij de slaven zelf – gebrek aan kennis. Weinig is ontsnapt aan de aandacht van de auteur, ook de minder bekende Aziatische slavernij komt gedetailleerd aan de orde. Dat is een nadeel en een voordeel. Een nadeel omdat je als argeloze lezer soms de weg kwijt raakt in al die binnenlanden waar het verhaal zich afspeelt en al die perioden waarin slavernij zich net even anders manifesteert. Soms zou het best iets beknopter en gestructureerder kunnen. Maar al die details en al die verhalen bieden ook een enorm voordeel, omdat ze helpen om het grote plaatje te zien en te beoordelen. In het onderwijs zou dit perspectief (slachtoffers, daders, motieven, verzet, afschaffers) de kans bieden om het onderwerp vanuit veel invalshoeken te benaderen zonder de wreedheid te bagatelliseren. Cijfers, regio’s en periodes zijn dan net zo belangrijk als het verhaal van Isabella of documentaires over kindslaven in de Perzische Golf vandaag de dag.

Boek: De geschiedenis van de slavernij – Dick Harrison

Noten