Petitie-Soetardjo (1936-1938): dieptepunt in koloniale politiek Indië

“Kunnen we eens praten over autonomie voor Nederlands-Indie, natuurlijk netjes binnen de kaders van de Nederlandse Grondwet?” Dat was in 1936 de vraag van de Indische Volksraad aan de Nederlandse autoriteiten. Naar de initiatiefnemer werd het verzoek de petitie-Soetardjo genoemd. Het Haage antwoord was onverbiddelijk: “Nee!” Auteurs over de geschiedenis van Nederlands-Indië zijn het erover eens dat het een dieptepunt was in de koloniale politiek tussen de twee wereldoorlogen.

Geen dreigement, wel een duidelijke waarschuwing richtte de Javaan Soetardjo op 28 september 1936 in de Volksraad tot de autoriteiten in Batavia en Den Haag.

Op 5 augustus 1937 deed Soetardjo nogmaals een beroep op de Nederlandse autoriteiten, maar nu wel vergezeld van enige dreiging:

Wordt onze petitie door Nederland afgewezen – wat ik stellig niet hoop – dan is daarmede het bewijs geleverd, dat in dit namaak parlement (de Volksraad, red.) geen plaats is voor constructieven politieken arbeid van grooter allure. De toekomst van dit land moet dan verder buiten deze zaal worden uitgevochten (…).

Wat hij de Nederlandse autoriteiten voorhield, was: grijp nu de hand die ik en andere zeer gematigde Indonesische nationalisten uitsteken, anders krijgt u straks te maken met radicalere nationalisten en radicalere middelen dan onze petitie. Het was gericht aan dovemansoren. De autoriteiten in Batavia en Den Haag hielden vast aan de ‘ethische politiek’ waarvoor in de troonrede van 1901 het startschot was gegeven.

Met zaken als onderwijs, irrigatie en armoedebestrijding zou Nederland werken aan ‘opheffing’ van de Javanen en anderen in Nederlands-Indië. Maar in 1936, toen de petitie-Soetardjo op tafel kwam, achtte men de ‘inheemsen’ nog lang niet rijp genoeg om te kolonie zelf te besturen. Nederlandse leiding was volgens deze visie voorlopig nog onmisbaar, en als inheemsen daarover anders dachten en in actie kwamen, dienden zij krachtig tot de orde te worden geroepen.

Een mooie illustratie is een artikel dat Jan Willem Meijer Ranneft in 1937 schreef in tijdschrift De Gids. Meijer Ranneft was als bestuursambtenaar in Indië doorgedrongen tot de hoogste rangen. Hoofdlijn van zijn betoog: Indië moet ten opzichte van Den Haag meer armslag krijgen, maar wel binnen het Nederlandse (konink)rijksverband en met aan het roer Nederlanders, die de inheemsen kort moeten houden. Over dat laatste aspect schreef hij treffend:

Als men in het Oosten het gras niet kort houdt, ontstaat geen malsche weide, maar een woeste jungle.

Als uitvloeisel van de ethische politiek was in 1918 de Volksraad geïnstalleerd. Aanvankelijk was voor Indonesiërs een minderheid van de zetels gereserveerd, later werd dat een meerderheid. Een echt parlement was het niet, want het mocht de gouverneur-generaal van Indië slechts adviseren, al kreeg de Volksraad later wat meer bevoegdheden.

Belangrijk was de verklaring die gouverneur-generaal Johan Paul van Limburg Stirum op 18 november 1918 in de Volksraad liet voorlezen – bekend geworden als de novemberbeloften. In zijn boek De waaier van het fortuin schreef historicus Joop de Jong daarover:

De verklaring wekte grote verwachtingen. Zij leek immers een snelle ontwikkeling in parlementaire richting te impliceren, met in het verschiet niets meer of minder dan zelfbestuur en zelfs uiteindelijk onafhankelijkheid!

Voor de Indonesiërs werd het een teleurstelling.

Politiestaat

Voor een goed begrip van het klimaat waarin de petitie-Soetardjo speelde, is het volgende van belang. In de jaren twintig schaarden steeds meer Indonesische intellectuelen zich in de rijen der nationalisten. De koloniale overheid trad daartegen steeds harder op. Nadat zich op Java en Sumatra in 1926 en 1927 communistisch geïnspireerde rebellieën hadden voorgedaan ontwikkelde Indië zich zelfs tot wat wel een politiestaat is genoemd. Nationalistische leiders als Soekarno, Hatta en Sjahrir werden binnen Indië verbannen, anderen belandden in Boven-Digoel (twee interneringskampen aan de bovenloop van de Digoel-rivier in Nederlands Nieuw-Guinea).

En dan werd Indië ook nog getroffen door de economische crisis die begon met de beurscrash op Wall Street in 1929. Als exporteur van grondstoffen en agrarische producten kreeg Indië rake klappen. Het hardst kwamen die aan bij de gewone Javanen. Voor hen wilde petitie-schrijver Soetardjo zich als beschermer inzetten.

Mas Soetardjo Kartohadikoesoemo (1892-1976) was van lage adel en doorliep de rangen van het inlandse Binnenlands Bestuur op Java. Zelfs om regent te worden werd hij geschikt bevonden, maar die hoge functie zou hij nooit bekleden omdat hij in 1931 lid werd van de Volksraad. Daarin nam hij zitting namens de mede door hem opgerichte Perhimpoenan Pegawai Bestuur Boemipoetra (PPBB, Vereniging van Inheemse Bestuursambtenaren).

Een scherpslijper was hij allerminst. Slechts geleidelijk was hij tot het nationalisme gekomen. Waarschijnlijk kwam dat voort uit frustratie over de achterstelling van de ‘priyayi’ (de inheemsche bestuurdersklasse, waartoe hijzelf behoorde) bij het Europese Binnenlands Bestuur. In 1919 schreef Soetardjo daarover het pamflet Grieven van den Inlandschen Bestuursambtenaar. In zijn proefschrift over de petitie-Soetardjo acht jurist/indoloog Gouka het twijfelachtig of Soetardjo wel ‘gematigd progressief’ was. “Zeker in de beginjaren van zijn politieke carrière (was hij) eerder gematigd conservatief.” Na de muiterij in februari 1933 op marineschip De Zeven Provinciën (vanwege een loonconflict) nam de Indische overheid harde repressieve maatregelen. Die vond Soetardjo te bar. Maar hij steunde vervolgens wel de forse inperking van het recht op vereniging en vergadering, aldus Gouka.

Enkele jaren later kwam Soetardjo tot de conclusie dat er iets moest veranderen aan de staatkundige positie van Indië. Sinds 1922 bepaalde artikel 1 van de Grondwet:

Het Koninkrijk der Nederlanden omvat het grondgebied van Nederland, Nederlandsch-Indië, Suriname en Curaçao.

Soetardjo meende dat internationale politieke ontwikkelingen ertoe noopten dat Den Haag niet langer in alle vier die rijksdelen de dienst zou uitmaken. Indië had volgens hem het recht zijn eigen boontjes te doppen – zij het netjes volgens artikel 1 Grondwet, dus binnen het koninkrijk.

Zijn voorstel daarover aan de Volksraad zette hij op papier in een vakantiehuisje aan de voet van de vulkaan Salak (West-Java). Werkend bij een petroleumlamp had hij het op een ochtend rond vijf uur af. Hij stelde de Volksraad voor aan het Opperbestuur en de Staten-Generaal in Nederland (concreet: koningin Wilhelmina, de Eerste en de Tweede Kamer) te vragen om een conferentie te beleggen van vertegenwoordigers van Indië en Nederland. Die zouden ‘op den voet van gelijkgerechtigdheid’ een plan moeten maken om Indië geleidelijk te hervormen tot een zelfstandige staat, maar wel binnen het koninkrijk. Het zou zijn beslag moeten krijgen binnen tien jaar of binnen een andere, door de conferentie te bepalen termijn.

Vast niet geheel toevallig verbleef mede-Volksraadlid dr. Gerungan Saul Samuel Jacob (Sam) Ratulangi (ook wel geschreven als Ratu Langie) in een naburig vakantiehuis. Kort nadat Soetardjo met zijn tekst klaar was, las Ratulangi die en zette enthousiast zijn handtekening onder die van Soetardjo. Ratulangi was protestant en zat in de Volksraad namens de Persatoean Minahasa, een regionale partij in Noord-Celebes. Later schaarden zich nog vier Volksraadleden als mede-indieners van het petitievoorstel achter Soetardjo en Ratulangi. Dat waren mr. Ignatius Joseph Kasimo Hendrowahyono (meestal kortweg Kasimo genoemd) van de Perkoempoelan Politiek Katholiek Indonesia (Indonesische Katholieke Politieke Vereniging), Landjoemin Gelar Datoe Toemenggoeng, net als Soetardjo afgevaardigd door de PPBB, mr. Ko Kwat Tiong van de Partai Tionghwa Indonesia (Indonesische Chinese Partij) en Sajid Abdullah bin Salim Alatas van de Partai Arab Indonesia (Indonesische Arabische Partij). Een gemêleerd gezelschapje van twee Javanen, een Menadonees, een Minangkabauer, een Chinees en een Arabier. Ook naar geloof was er spreiding: drie moslims, een protestant, een katholiek en een boeddhist.

Op 9 juli 1936 lanceerde Soetardjo het voorstel in de Volksraad. In zijn inleiding stelde hij voor om voor de rijksdelen Indië en Nederland een ‘overkapping’ in het leven te roepen, een ‘rijksraad’ die over buitenlands beleid moest gaan. Het petitie-voorstel zelf bestond uit zeven punten. Volksraad-voorzitter Van Helsdingen vond het nogal lang, waarna Soetardjo het indikte tot de kern en de rest onderbracht in een toelichting. Het definitieve voorstel diende hij in op 15 juli 1936.

Tijdens het vijf dagen durende debat over de petitie in september liepen de meningen (voorspelbaar) ver uiteen. De fractie van de conservatieve Vaderlandsche Club vond uitvoerige beschouwingen onnodig, want deze achtte het voorstel simpelweg onaanvaardbaar. Aan de andere kant van het spectrum stond de (Indonesische) Nationale Fractie die het voorstel ‘tardief’ vond – wel erg laat.

Aanvankelijk zag het er niet naar uit dat Soetardjo en de zijnen een meerderheid achter zich konden krijgen. Wat wel hielp, was dat ze als ‘overkapping’ van Nederland en een zelfstandig Indië een ‘rijksraad’ voorstelden. Dat trok de nogal behoudende Politiek Economische Bond (PEB) over de streep. Ook waren de indieners bereid de termijn van tien jaar te schrappen en de termijn waarop Indië zelfstandig zou worden over te laten aan de door hen bepleite conferentie. Daarmee verzekerden ze zich van de belangrijke steun van de grote fractie van het Indo-Europeesch Verbond (IEV). Enkele leden van de Nationale Fractie vonden ‘handje ophouden’ zinloos, want, zei een van hen…

…staatkundige concessies van groot formaat (worden) nimmer uit billijkheidsoverwegingen gegeven, doch den machthebbers (…) afgedwongen.

Belangrijk was echter dat het grootste deel van die fractie het petitie-voorstel wilde steunen, niet omdat deze nationalisten het zo’n geweldig idee vonden, wel om zich te verzekeren van deelname aan de voorstelde conferentie – mocht die er komen.

Stemming

Op 29 september stemden 26 Volksraad-leden vóór het petitie-voorstel en 20 tegen. Had de PEB tegengestemd óf had het IEV dat gedaan óf de ruime meerderheid van de Nationale Fractie, dan had het petitievoorstel het niet gehaald.

Diverse auteurs hebben de vraag opgeworpen waarom het IEV vóór stemde. Indo’s kozen immers meestal de kant van de (blanke) Nederlanders en met hen wilden ze ook graag op gelijke voet staan. Maar de tijden waren veranderd door de economisch wereldcrisis. Raakten inheemsen brodeloos, dan konden ze terugvallen op ‘de kampong’. Ontslagen ‘totoks’ (in Indië geboren of wonende Europeanen) konden terug naar Europa. Maar voor ontslagen Indo’s was dat laatste geen optie, terwijl ze beslist niet de kampong in gedwongen wilden worden. IEV-fractievoorzitter Frederik Hermanus (Dick) de Hoog had daarom geconcludeerd dat Indo’s beter niet alleen tegen de Europeanen aan moesten leunen, maar ook open moesten staan voor het Indonesische deel van de samenleving – bijvoorbeeld door de petitie-Soetardjo te steunen.

Vijftien Volksraadleden ontbraken bij de stemming. Van tien is onbekend waarom, vijf anderen gaven er de voorkeur aan de begrotingsvergadering bij te wonen van de provinciale raad van West-Java. Waren die laatsten wel naar de Volksraad gekomen, dan hadden ze overigens voor gestemd. Dan zou de uitslag niet 26-20 maar 31-20 zijn geweest. Op 1 oktober 1936 werd de petitie naar Den Haag gezonden als officieel ‘adres’ aan de koningin, de Eerste en de Tweede Kamer, met een afschrift aan de minister van koloniën.

Tijdens de debatten in de Volksraad was overigens iets merkwaardigs opgevallen. Hok Hoei Kan van de Chinees-Indische partij Chung Hwa Hui wees daar meteen op de eerste dag, 18 september, op. Er was geen regeringsgemachtigde om de debatten te volgen. Bij belangrijke kwesties was zo’n afgezant van de Indische regering altijd aanwezig, maar nu niet. Waarom niet? Volksraad-voorzitter Van Helsdingen meldde aan het eind van de dag dat de betreffende gemachtigde dringende zaken moest afhandelen als vervanger van de plots ziek geworden directeur van het departement van economische zaken. Na afronding van de debatten kwam Van Helsdingen er eind die maand nog eens op terug. Het debat was gegaan over een interne aangelegenheid van de Volksraad en noch de Indische Staatsregeling noch het Reglement van Orde van de Volksraad schreef voor dat er dan een regeringsgemachtigde aanwezig moest zijn. Auteur Gouka daarover: “Formeel-staatsrechtelijk volkomen juist, maar politiek gezien een zwakke verdediging (…).” Kennelijk hechtte de Indische regering aan de petitie-Soetardjo niet zoveel belang.

Ontvangst

Zoals te verwachten viel de petitie slecht bij de Nederlandstalige pers in Indië. Op 19 augustus was hoofdredacteur Wouter de Keizer van dagblad De Locomotief er duidelijk over:

Voor Indië is deze Volksraad-discussie dwaasheid omdat ieder behoort te weten, dat zij tot niets kan leiden… dan tot woorden.

Al eerder, voor de editie van 10 juli, had hoofdredacteur Johannes Henricus Ritman van het Bataviaasch Nieuwsblad zijn pen gedoopt in neerbuigend dedain. “De heer Soetardjo is, als men hem zo ziet, een goedmoedig heertje met een brilletje, van wien men niet gaarne maar ook een snipper kwaad zou denken. Hij spreekt alsof hij door een verbazingwekkend toeval is belast met de voorlezing van een hoofdstuk uit de spraakkunst, of, wat misschien nog erger is, een ambtelijk rapport”, sneerde Ritman. “De heer Soetardjo heeft een bedenkseltje gelanceerd, dat zijn tegenstanders doet meesmuilen en zijn vrienden tot een knipoogje verleidt… en dit is, voor het behandeld wordt, eigenlijk al dood en begraven.’’

Aan Indonesische zijde kregen Soetardjo en de zijnen maar een deel van de handen op elkaar. Zo hadden belangrijke partijen hun bedenkingen. Denk aan de Partai Syarikat Islam Indonesia (PSII, Indonesische Islamitische Verbondspartij), de Partai Nasional Indonesia (PNI, Indonesische Nationale Partij), de Partai Indonesia Raya (Parindra, Groot-Indonesië Partij) en de Gerakan Rakyat Indonesia (Gerindo, Indonesische Volksbeweging). Zij vonden de petitie-Soetardjo maar een slap aftreksel van hun einddoel: geen zelfstandigheid binnen het koninkrijk, maar algehele Indonesische onafhankelijkheid.

De hamvraag was uiteraard: hoe zullen de autoriteiten op de petitie van de Volksraad reageren? Daartoe was allereerst het advies van belang dat gouverneur-generaal Alidius Warmoldus Lambertus Tjarda van Starkenbogh Stachouwer vanuit Batavia moest uitbrengen aan de minister van koloniën in Den Haag. Met het oog daarop liet ook Van Starkenborgh zich weer adviseren, namelijk door drie individuele functionarissen en door de Raad van Indië. Alle vier die adviezen concludeerden: wijs de petitie af. Wel werden daarnaast diverse suggesties gedaan om de Volksraad – en de Indonesiërs – ook een klein beetje tegemoet te komen.

Met die adviezen begonnen ook de juridische haarkloverijen die een doorslaggevende rol zouden spelen. Staatsrechtgeleerden waren het niet eens over de interpretatie van artikel 1 van de Grondwet van 1922. Van Starkenborghs adviseurs zagen daarin aanleiding te oordelen dat de petitie staatsrechtelijk niet goed was geformuleerd. Een van de adviseurs suggereerde de indieners de kans te geven hun petitie anders te formuleren en er dan opnieuw naar te kijken.

Typerend was wat gebeurde in de Raad van Indië. De vier Nederlandse leden vonden de petitie op juridisch-technische gronden onaanvaardbaar. Het enige Indonesische lid van de raad, dr. Pangeran Ario Hoesein Djajadiningrat, taxeerde het anders. Hij meende dat niet met een staatsrechtelijk maar met een politiek oog naar de petitie moest worden gekeken. Aan het oordeel van de Raad van Indië veranderde dat niets.

Het advies

In het oog springt dat de Raad van Indië pas op 25 november 1937 kwam met zijn advies aan de gouverneur-generaal. Daarna was het de beurt aan Van Starkenborgh om de minister van koloniën van goede raad te voorzien. Hij nam daar veel tijd voor, wat hem op de kribbige vraag vanuit Den Haag kwam te staan waar zijn advies toch bleef.

Alvorens dat te formuleren, ontving de landvoogd Soetardjo. De petitie-schrijver betoogde dat het riskant zou zijn als de autoriteiten niet zouden bewegen. Nu hadden ze nog van doen met hem en andere gematigden, aldus Soetardjo, maar zouden de autoriteiten geen gebaar maken, dan zouden ze maken krijgen met ‘extremisten’ die met niets minder genoegen zouden nemen dan met volledige Indonesische onafhankelijkheid. Van Starkenborgh – ‘met weinig politieke antennes gezegend’, aldus historicus Joop de Jong – gaf echter geen krimp. Veel later, in 1957 heeft hij nog eens verklaard waarom niet, zo noteerde Loe de Jong in de Indische delen van zijn standaardwerk over het koninkrijk in de Tweede Wereldoorlog. “Ik had het gevoel’’, aldus Van Starkenborgh, “dat men, als men op de petitie inging, als het ware een sluis wijd open zou zetten zonder te weten wat er allemaal doorheen zou stromen en hoe en wanneer men die sluis ooit weer dicht zou krijgen.”

Pas op 14 september 1938 verzond de landvoogd zijn advies en dat luidde: petitie afwijzen. Dat was 22 maanden nadat Den Haag erom had gevraagd en zelfs twee volle jaren nadat de Volksraad het petitie-voorstel had aangenomen. De geadresseerde was de minister van koloniën. In 1938 was dat niet meer Hendrikus Colijn, die die portefeuille tijdelijk had gecombineerd met zijn premierschap, maar Charles Joseph Ignace Marie Welter.

Inmiddels hadden eerste de Tweede en vervolgens de Eerste Kamer zich in februari en maart 1937 al over het ‘adres’ van de Volksraad gebogen, in de wetenschap dat (toen nog) minister van koloniën Colijn er niets in zag. De behandeling in beide Kamers verliep voorspelbaar. Alleen de sociaaldemocraten en communisten wilden de Volksraad de hand reiken, de overige fracties keerden zich tegen de petitie.

Toch viel nog wel opmerkelijk nieuws te beluisteren, namelijk uit de mond van de woordvoerder van de fractie van de Communistische Partij van Nederland (CPN), de Indonesiër Roestam Effendi. Jarenlang was de leus van de CPN en voorganger CPH (Communistische Partij Holland) geweest: Indië los van Holland, eerst zonder en daarna met de toevoeging ‘nu’. Maar begin 1937 verklaarde Roestam Effendi plots:

De toekenning van meer democratische rechten aan het Indonesische volk impliceert in deze omstandigheden natuurlijk niet, of behoeft heelemaal niet te impliceren de verbreking van alle economische, politieke en culturele banden tusschen beide deelen van het Rijk.

Het was een enorme draai van de CPN, maar wel keurig in overeenstemming met een koerswijziging van de Komintern, de in Moskou zetelende Communistische Internationale. Die wilde voorlopig mikken op samenwerking met de democratische staten in de hoop de dreiging van Duitsland, Japan en Italië het hoofd te bieden.

Nederlandse afwijzing

Eveneens opvallend was dat de Eerste noch de Tweede Kamer stemde over de petitie-Soetardjo. Formeel hebben de Staten-Generaal die dus niet afgewezen. Eigenaardig, maar voor de praktijk maakte het weinig uit, want minister Welter ging aan de slag. Begin november 1938 goot hij zijn advies aan de koningin in de vorm van een ontwerp-Koninklijk Besluit. Op 16 november is dat ongewijzigd omgezet in Koninklijk Besluit no. 40. Beknopt werd daarin gesteld dat de formulering van de petitie juridisch niet deugde en ‘dat reeds om deze reden het verzoek niet voor inwilliging vatbaar is’. Daarop volgde nog een forse lap tekst waarin het koloniale beleid werd verdedigd en werd uiteengezet dat Indië nog niet rijp was voor verdere stappen.

Hoewel het vast niet kwam als donderslag bij heldere hemel, was de onverbiddelijke Nederlandse afwijzing voor Soetardjo zeer teleurstellend. In zijn memoires schreef hij later:

Met de onderdrukking (vanaf de tweede helft van de jaren twintig, red.) van de extreem-politieke beweging in Indië, werden de Nederlandse autoriteiten machtsdronken. Zij werden getroffen door ouderdomsziekte, die hen beving nadat zij het Indonesische volk 300 jaar lang overheersten.

En hoe ging het verder? Acht Indonesische partijen schudden hun door economische crisis en repressie veroorzaakte apathie af en sloten zich in mei 1939 aaneen in de Gabungan Politik Indonesia (Gapi, Indonesische Politieke Federatie). In de woorden van de latere premier Muhammad Natsir: belangrijker dan de petitie-Soetardjo zelf was de verwerping ervan door Nederland. De partijen voerden de druk op om te komen tot een echt Indonesisch parlement met in Batavia een regering van een zelfstandig Indië die aan dat parlement verantwoording schuldig zou zijn. Om het fascistische gevaar in de wereld te weerstaan waren ze wel bereid met Nederland een federatie te vormen. Ouder gewoonte weigerden de autoriteiten zomaar toe te geven. Pas in juni 1941 – Nederland was al ruim een jaar bezet – liet landvoogd Van Starkenborgh weten dat een conferentie mogelijk was – ná de oorlog.

Maar toen de oorlog in Azië op 15 augustus 1945 eindigde, riepen de Indonesiërs twee dagen later de Republiek Indonesië uit. Doordat Nederland toch weer de baas wilde spelen in Indië ontbrandde een oorlog die tot in 1949 duurde. Op 27 december 1949 zag Nederland zich genoodzaakt de soevereiniteit over de archipel over te dragen.

In zijn proefschrift Gezag is gezag inventariseert historicus Herman Smit hoe auteurs tussen 1945 en 2001 oordeelden over de Nederlandse houding tegenover het nationalisme tot aan de Japanse bezetting. Hoezeer ze het over andere zaken ook oneens waren, over de jaren dertig was hun oordeel volgens Smit eensgezind: ‘uitermate negatief’. En de afwijzing van de petitie-Soetardjo beoordeelden ze als ‘het voorlopig dieptepunt’, ‘een noodlottige vergissing’, ‘een treurspel van gemiste kansen’.

Terugblikkend schreef indoloog en voormalig Indisch bestuursambtenaar Jan van Baal in 1986 treffend:

Wie uitgaat van de fictie van zulk een verbondenheid van de Indonesiërs met de Nederlanders gaat uit van de denkfout, dat Indië werkelijk óns Indië was. Wij deden wel alsof, maar het was niet zo! Het pathos van die verbondenheid was bestemd ons bitter op te breken op het moment, dat wij de verlossing gekomen waanden: in augustus 1945.

Bronnen ▼