Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) – Oorzaken, tijdlijn, gebeurtenissen en gevolgen

De Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) is in het Westen, anders dan bijvoorbeeld de Koreaanse Oorlog of de Vietnamoorlog, niet de meest bekende oorlog die in Azië uitgevochten werd. Eigenlijk is dat onterecht, want de Russisch-Japanse Oorlog heeft in meerdere opzichten een flinke impact gehad op de wereldgeschiedenis. Daarom geven we in dit korte historische artikel de kernpunten weer van de Russisch-Japanse Oorlog. Wat waren de oorzaken van dit conflict? Hoe verliep de strijd? En wat waren de belangrijkste gebeurtenissen en gevolgen van deze oorlog?

De Russisch-Japanse Oorlog begon op 8 februari 1904, toen de Japanners een verrassingsaanval uitvoerden op een Russische vloot die in de haven Lu Shun in China lag. Na ruim anderhalf jaar oorlog, waarbij Mantsjoerije en de Gele Zee het voornaamste gevechtsdecor vormden, eindigde de Russisch-Japanse Oorlog formeel toen beide landen op 5 september 1905 het Verdrag van Portsmouth ondertekenden. In die tijd waren er tussen de 130.000 en 180.000 doden en ongeveer 320.000 gewonden gevallen. De oorlog resulteerde in een grote Japanse overwinning.

Oorzaken van de Russisch-Japanse Oorlog: de strijd om invloed in het oosten

De belangrijkste oorzaak van de Russisch-Japanse Oorlog waren de territoriale aanspraken die beide landen maakten op Mantsjoerije (een gebied dat deels in Rusland en deels in China ligt) en het Keizerrijk Korea. De Russen wilden koste wat kost een ijsvrije haven in de regio, die toegang bood tot de Grote Oceaan. Ze hadden hiervoor Vladivostok, maar deze haven was drie maanden per jaar dichtgevroren en lag tevens aan de Japanse Zee. Hierdoor kon Japan de Russische vloot in de gaten houden en die sturen.

In 1891 gaf de Russische tsaar Alexander III zijn zoon – de latere tsaar Nicolaas II – opdracht om te beginnen met de aanleg van de Trans-Siberische Spoorlijn. Deze spoorlijn, die van Moskou naar Vladivostok (deze naam betekent letterlijk ‘beheers het oosten’) liep en 9289 kilometer lang was, kwam in 1900 in gebruik en liep deels door China. De Russen hadden hiervoor in 1896 een verdrag gesloten met China, zodat ze zonder problemen in Chinees Mantsjoerije konden komen. In maart 1898 kregen de Russen het verder voor elkaar om voor een periode van vijfentwintig jaar de stad Lüshunkou met de haven Port Arthur – Liaotung-schiereiland – van China te pachten (middels een pachtverdrag), waardoor ze de ijsvrije haven van Port Arthur konden gebruiken om de Gele Zee op te komen.

De Japanners hadden problemen met deze Russische ‘Drang nach Osten’. Kort daarvoor hadden ze de Eerste Chinees-Japanse Oorlog (1894-1895), ook wel bekend als de Eerste Sino-Japanse Oorlog, gewonnen, uitgevochten op Koreaans grondgebied, en waren daarmee in bezit gekomen van het Liaotung-schiereiland, waarop de belangrijke haven van Port Arthur lag. Samen met Duitsland en Frankrijk oefende Rusland zware diplomatieke druk uit op de Japanse keizer om het schiereiland op te geven. Op 10 mei 1895 werd hiervoor het Verdrag van Shimonoseki gesloten: China betaalde Japan een geldbedrag, terwijl Japan het schiereiland met Port Arthur teruggaf aan China. Toen de Russen drie jaar later via een pachtcontract alsnog de controle kregen over Port Arthur, was dat uiteraard enorm tegen het zere been van Japan.

Diverse andere factoren en ontwikkelingen zorgden voor groeiende spanningen tussen Rusland en Japan. Zo was er in Japan sprake van een sterke modernisering. Tussen 1875 en 1902 vertwaalfvoudigde de Japanse buitenlandse handel. Korea en Mantsjoerije vormden steeds belangrijker (afzet)markten voor het land. Verder deden Rusland en Japan net als andere moderne landen in die tijd volop mee aan de wapenwedloop. Japan kocht massaal Britse oorlogschepen op en sloot in 1902 een bondgenootschap met Groot-Brittannië. Bij een verdedigingsoorlog zouden beide landen elkaar helpen en steunen in betreffend conflict.

Oplopende spanningen omtrent invloedssferen in Mantsjoerije en Korea leidden tot oorlog

Rusland breidde in de jaren 1902 en 1903 zijn invloed in Mantsjoerije steeds verder uit, tot grote frustratie van Japan. Op 13 januari 1904 deed Japan een territoriaal voorstel aan Rusland om Mantsjoerije binnen de Russische invloedssfeer te laten vallen, in ruil voor Japanse invloed in Korea. De Russen reageerden niet op dit voorstel, waarna op 5 februari de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Vladimir Lamsdorf, gesommeerd werd om Japan te verlaten.

Troepensterkte van beide kampen

Het Russische leger bestond op het moment dat de Russisch-Japanse Oorlog begon uit ongeveer 1,3 miljoen militairen. Als er gemobiliseerd werd kon het land van de tsaar dit aantal snel uitbreiden naar ongeveer 3,5 miljoen manschappen, kozakken en grenadiers. De Russische Pacifische Vloot bestond uit 25 torpedobootjagers, 7 kruisers, 7 slagschepen en 27 kleinere schepen. Deze vloot was relatief slecht bepantserd. Een interessant gegeven is verder dat alcoholisme een groot probleem vormde binnen de Russische marine. Met name wodka-gebruik was wijdverbreid.

De Japanse troepenmacht was met een paraat aantal militairen van circa 325.000 aanzienlijk kleiner. Wel waren veel van deze militairen ervaren, omdat ze tien jaar eerder in de Eerste Chinees-Japanse Oorlog hadden gevochten. Toen begin februari 1904 de oorlog met Rusland uitbrak, wist Japan de troepengrootte snel op te schalen tot ongeveer 450.000 man. De Japanse marine had de beschikking over 6 slagschepen, 10 kruisers, 40 fregatten en 40 kleinere schepen. Deze vloot was van Britse makelij en goed onderhouden.

De belangrijkste gevolgen van de oorlog

De Russisch-Japanse Oorlog staat bekend als de eerste moderne oorlog waarin een Aziatisch land een Europese grootmacht wist te verslaan. De Japanse overwinning gaf in eigen land, maar ook in andere Aziatische landen, een flinke impuls aan het nationalisme en het verzet tegen het westerse imperialisme.

Omgekeerd veroorzaakte de Russische nederlaag in Europa angst voor Japan. De door de Russen verloren oorlog voedde het ondergangsdenken in het Westen. Niet voor niets waarschuwde de Duitse keizer Wilhelm II de Russische tsaar nog voor de oorlog voor ‘het gele gevaar’, zoals hij het etiket noemde dat op landen als Japan en China geplakt kon worden.

De Russische Revolutie van 1917 kan zeker ook als een (indirect) gevolg van de Russisch-Japanse Oorlog worden beschouwd. De Revolutie van 1905 vormde als het ware een soort van generale repetitie voor die van 1917.

Gevolgen waren er ook op militair gebied. Zo gebruikte men in deze oorlog op vrij grote schaal mitrailleurs ofwel machinegeweren, die een decennium later tijdens de Eerste Wereldoorlog een zeer verwoestende uitwerking op het slagveld hadden.

Bronnen ▼