Soekarno (1901-1970) – De eerste president van Indonesië

De charismatische Indonesische leider Soekarno (1901-1970) was de eerste president van de Republiek Indonesië. Hij speelde een cruciale rol bij de onafhankelijkheid in 1949, toen Indonesië als kolonie loskwam van Nederland. Samen met Mohammed Hatta (1902-1980) wordt Soekarno hierom door Indonesiërs beschouwd als ‘vader des vaderlands’. Zijn bijnaam was ‘Bung Karno’: vader van de Indonesiërs.

Afkomst en jeugd

Soekarno werd geboren op 6 juni 1901 in Soerabaja, de hoofdstad van Oost-Java, onder de naam Kusno Sosrodihardjo. Zijn vader, Raden Soekemi Sosrodihardjo, was leraar op een basisschool en kwam van Java, terwijl zijn moeder, Ida Njoman Rai, van oorsprong Balinees was.

Soekarno bezocht van 1911-1915 de lagere school: eerst de Javaanse lagere school en daarna de Europeesche Lagere School, omdat hij Nederlands wilde leren. Ook las hij, als aanhanger van de islam, veel in de Koran en leerde hij Arabisch lezen. Hierna volgde hij de HBS, een opleiding die hij in 1920 afrondde. Na het voltooien van de HBS vertrok Soekarno naar Bandung om aan de Technische Hogeschool te studeren.

In 1921 trad hij in het huwelijk met de zestienjarige Siti Oetari (1905-?), de dochter van zijn huurbaas. Zij was de eerste – in 1923 scheidden ze alweer – van in totaal negen vrouwen met wie Soekarno zou trouwen.

Opbloeiend nationalisme

Op 4 juli 1927 was Soekarno een van de oprichters van de Partai Nasional Indonesia (PNI). De PNI was de eerste politieke partij van Indonesië. De partij beoogde, zonder samen te werken met Nederland, de onafhankelijkheid van Indonesië.

In het interbellum, met name na de Beurskrach van New York (1929), was er in Indië sprake van een economische crisis. De nationalistische beweging kwam in de jaren 1930 op een lager pitje te staan. Toen in 1942 Japan de macht overnam in Nederlands-Indië, laaide het nationalisme flink op. Japan beloof Hatta en Soekarno dat Indië onafhankelijk zou worden en daarom besloten beide leiders met de Japanners samen te werken. De invloed van Soekarno en Hatta op de politiek van Indië nam hierdoor toe.

Het charisma van Soekarno

Onderzoeker Justin Wejak, werkzaam aan de University of Melbourne, schreef in een artikel (zie bronnenlijst) over Soekarno dat de man veel charisma had. Als hij de massa’s toesprak, speechte hij gepassioneerd, vol vuur en legde hij een lijntje met zijn toehoorders door een gemeenschappelijk verleden of gedeelde gebeurtenissen naar voren te halen. Verder zag Soekarno er goed uit: hij had een seksuele aantrekkingskracht op vrouwen.

Volgens Wejak moet Soekarno qua charisma vergeleken worden met vrijheidsstrijders als Mahatma Gandhi, Nelson Mandela of de voormalig president en minister van Oost-Timor, Xanana Gusmão. We zouden dit rijtje kunnen aanvullen met John F. Kennedy en Winston Churchill. Wejak schrijft onder meer over Soekarno:

“Soekarno was zonder twijfel een groot spreker. Al voordat hij het presidentschap van de Indonesische Republiek ambieerde, was hij in staat om met zijn speeches hele mensenmassa’s te betoveren. Zijn taalgebruik was niet heel gelikt en soms zelfs regelrecht hard, maar zijn gebruik van taal, zijn intonatie en zijn goed getimede gebaren waren loepzuiver. Zijn voorkomen was, als geheel, indrukwekkend.” (55)

Onafhankelijke Republiek Indonesië

Op 17 augustus 1945, daags na het finale einde van de Tweede Wereldoorlog na de atoombommen op Japan, riep Soekarno – met Mohammed Hatta aan zijn zijde – de onafhankelijke Republiek Indonesië uit. Hij deed dit in de tuin van zijn huis in Batavia. In het boek Echo’s van Indië (Uitgeverij Athenaeum, 2015) van Kester Freriks lezen we hierover:

“Het was diep in de nacht geworden, eigenlijk al ochtend. Er werd afgesproken dat Soekarno de proclamatie om tien uur ’s morgens van de zeventiende, in de voortuin van zijn huis aan de Djalan Pegangsaan Oost zou uitspreken. Onderweg naar zijn huis bedacht de aanstaande president dat er iets belangrijks aan de voorgenomen plechtigheid ontbrak. Een vlag. Inderdaad heeft Fatmawati [Soekarno’s tweede vrouw] die nacht uit een rode blouse van haarzelf en een wit overhemd van haar man een vlag genaaid. Op een Singer-trapnaaimachine. De historie is, als gezegd, hierover trouwens niet eensluidend; de witte strook textiel zou ook afkomstig kunnen zijn van het beddenlaken. En Fatmawati’s blouse heet in andere getuigenissen haar slendang. En wat de Singer betreft: in talloze vrijheidsmusea verspreid over het land overheerst het wassen beeld van Soekarno’s vrouw aan een trapnaaimachine.” (138,139)

Nadat de onafhankelijkheid van Indonesië op 27 december 1949 definitief werd met de soevereiniteitsoverdracht van Nederland (na druk van de internationale gemeenschap), zaten de Molukkers in Indonesië in een lastig parket. De Indonesische regering zag hen als handlangers van de Nederlandse (ex-)bezetter, mede vanwege het Molukse aandeel in het KNIL.

Nederland beloofde de Molukkers zelfbeschikking, maar steunde niet de RMS (de in 1950 uitgeroepen Molukse republiek), kon de belofte van zelfbeschikking niet waarmaken en haalde vervolgens 4.000 Molukkers naar Nederland.

Indonesië onder Soekarno (1949-1965)

Om de vele nationaliteiten en volken in Indonesië samen te binden, voerde Soekarno een politiek die Pancasila heette en de filosofische grondslag van de staat Indonesië is geworden. De Pancasila bevat vijf principes die deels op het boeddhisme zijn gebaseerd. Sociale rechtvaardigheid, beschaafdheid, democratie, het belang van geloof en de scheiding tussen kerk en staat vormen enkele basiselementen uit de Pancasila.

Wat de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan na het gewonnen referendum van 16 april 2017 van plan is – de macht in één persoon verenigen door de presidentiële bevoegdheden flink te vergroten – lijkt sterk op het handelen van Soekarno in de jaren 1950-1960. De mooie woorden en principes ten spijt stuurde Indonesië in de tweede helft van de jaren 1950 steeds meer op een dictatuur aan. Naast zijn presidentschap nam Soekarno in 1957 ook het premierschap op zich. In 1958 liet Soekarno de oppositiepartijen Masjoemi (een islamitische partij) en PSI (een sociaaldemocratische partij) uit het parlement zetten. In 1963 werd Indonesië een ‘geleide democratie’ en liet Soekarno zich tot president voor het leven benoemen.

Met buurland Maleisië raakte Indonesië bijna in oorlog, omdat dat land radicale islamitische krachten in zijn land steunde, kwam het bijna tot een oorlog. Zelf noemde Soekarno de politieke clash met Maleisië Konfrontasi. Mede door gebrek aan steun van westerse landen – Engeland, Australië en de Verenigde Staten steunden Maleisië – haalde Indonesië bakzeil in het conflict. In 1965 besloot Indonesië, mede hierom, uit de Verenigde Naties te stappen.

De ondergang van Soekarno

De ondergang van Soekarno begon met de moord op zes hoge Indonesische generaals in de nacht van 30 september op 1 oktober 1965. Dit was het begin van een militaire staatsgreep, de zogenoemde Untung-Putch (vernoemd naar leider Untung). Vervolgens vond in Indonesië een massaslachting plaats, in de jaren 1966-1967, die met name op Java en Bali vielen vel slachtoffers. In totaal kwamen een geschatte 500.000 Indonesiërs om het leven, met name communisten.

In het voorjaar van 1966 werd Soekarno gedwongen om zijn functie over te dragen aan generaal Soeharto en in het jaar erop raakte hij formeel de macht kwijt. Soekarno kwam onder huisarrest, totdat hij in op 21 juni 1970 – op 69-jarige leeftijd – in Jakarta stierf. Ruim dertig jaar lang werd Indonesië een militaire dictatuur. Totdat Soeharto in 1998, tijdens de Aziëcrisis, aftrad wegens scherpe protesten en demonstraties. Indonesië werd na 32 jaar militair bestuur vanaf toen een beginnende democratie.

Opmerkelijk maar ook niet helemaal verrassend was, zo kwam later aan het licht, was de rol van de Verenigde Staten bij deze staatsgreep. De VS hielpen Soeharto om de vermeende dreiging van het communisme in Azië in te dammen. Sommige Amerikaanse generaals vonden Indonesië – vanwege de grote omvang en economische functie – zelfs belangrijker dan de Vietnamoorlog.

Standbeeld in Monas: ‘Laatste erectie van Soekarno’

Nog iets over een beroemd standbeeld dat Soekarno liet bouwen: de Monas, het Monumen Nasional van Indonesië. Deze obelisk van 132 meter hoog bevindt zich in de stad Jakarta. Op de top is een bronzen vlam geplaatst van 14.5 ton, bekleed met 32 kilogram goud. In de volksmond heet de paal cynisch ‘de laatste erectie van Soekarno‘. Toen het project in 1975 eindelijk klaar was, lag Soekarno al een aantal jaren in zijn graf.

Hieronder ter afsluiting een zeldzaam fragment – afkomstig van een tv-interview van de AVRO uit 1964 – van Soekarno die Nederlands spreekt. Het interview werd gehouden naar aanleiding van een bezoek van minister Joseph Luns aan Indonesië in juli en augustus 1964. Soekarno legt in het vraaggesprek onder meer uit wat hij verstaat onder ‘geleide democratie’, hoe het economisch met Indonesië gaat en of hij nog een keer naar Nederland wenst te komen.

Boek: Echo’s van Indië – Kester Freriks
Overzicht van artikelen over Nederlands-Indië

Bronnen ▼